فرش ترکمن؛ آئینه فرهنگ و تمدن کوچ‌نشینان چند هزار ساله شرق دریای خزر

اگر چه کهن‌ترین فرش ترکمنِ یافت شده مربوط به هزار و ۸۰۰ سال قبل است اما این فرش نمی‌تواند اثبات کند که قبل از آن نیز فرش‌بافی وجود داشته یا خیر چرا که دلیل آن وجود طرح فرش‌هایی مانند هشت ضلعی‌های ترکمنی است که خود را در فرش‌های صدها سال پیش از میلاد نشان می‌دهند.

نظریه ای که مدت‌هاست تایید شده آن است که ترکمن‌ها در آغاز به فرش های خود به‌مثابه اشیایی دارای کاربرد ناب بدون ارزش هنری می نگریستند اما بعدها ترکمن ها به ارزش هنری کار دست خود آگاه شدند و آنگاه این هنر ارزشمند به‌مثابه کالای قابل تعویض شناخته شد.

نقوش فرش اصیل ترکمن ذهنی یا حفظی بافت است و زنان ترکمن در تولید این دستبافت، آرمان و اندیشه‌های خود را با رنگ‌های دلخواه بر روی تار قالی گره می‌زنند تا تابلویی زیبا و مانا پیش روی بینندگان قرار دهند.

هزاران نفر در حوزه تولید ،بازاریابی و فروش فرش ترکمن در گلستان فعالیت می کنند، تار و پود فرش های ترکمن را اغلب زنان و دخترانی گره می زنند که از کودکی، یکی زیر دو تا رو، لالایی دلنواز مادران آنها بوده و امروز هنر آنها شهره جهان است.

«هاجر کرامت» یکی از این هنرمندان است که با گره عشق و هنر در قالی نقش مهمی در توسعه اقتصادی خانواده ایفا کرد و پس از ازدواج، استعدادهای نهفته اش تبلور یافت.

وارد مغازه یکی از کارآفرینان فرش گنبد می شوم. جلوی مغازه با انواع فرش های زیبای ترکمن تزئین شده است. هوای بهاری اندکی عطر فرش های نو را با داستان های چله کشی، در میان نماهنگ کوبش تار و پود بر روی دار در فضا می پراکند. «چایی سرد نشه» این را هاجر خانم گفت و رشته تخیلم را پاره کرد.

این بانوی هنرمند گفت: هنر سنتی فرش بافی را دختران ترکمن از کودکی یاد می‌گیرند . هیچ دختری در قوم ترکمن پیدا نمی شود که با تار و پود قالی آشنایی نداشته باشد و همه ما مدیون نقل های سینه به سینه گذشتگان خود پیرامون قالی بافی هستیم.

هاجر کرامت با یادآوری خاطره ای لبخند زد و افزود: ترکمن ها به دختر و پسری که تازه ازدواج کرده باشند قالی نفیس هدیه می دهند و در کنار آن هم دختران در جهیزیه حتما قالی اصیل دارند. من پس از ازدواج به این فکر افتادم که شغل آبا و اجدادی پدرشوهرم که فروش سیار قالی ترکمنی بود را توسعه دهم . مغازه کوچکی دست و پا کردم و کم کم علاوه براینکه کار و کاسبی من و همسرم در کنار یکدیگر گرفت این شغل را توسعه دادیم.

وی افزود: با گذشت چند سال مغازه ای مخصوص فروش نخ های طبیعی برای قالیبافی داریم و علاوه برآن در کارگاه تولیدی ما حدود ۸۰ زن ترکمن مشغول به فعالیت هستند.

این هنرمند گنبدی افزود: با توجه به پیشینه تاریخی فرش دستباف ترکمن، ابعاد و ویژگی‌های منحصربه‌فردش از استان ها و کشورهای دیگر از این فرش‌های بااصالت و باکیفیت استقبال ویژه ای دارند.

کرامت گفت: این میراث کهن اجدادی با طرح و نقشه های متنوع در صنایع دستی گلستان مشهور است و زنان ترکمن اندیشه های خود را با رنگ های طبیعی دلخواه به روی تارهای قالی گره می زنند و خوشحالم وارد صنعتی شدم که نه تنها تخصص خانوادگی ام بوده بلکه باعث اشتغال بانوان زیادی شده است.

این بانوی ۴۷ ساله ترکمن افزود: با تولد فرزندانم کارمان روز به روز رونق گرفت و اکنون داماد اولم در کنار همسرم مشغول به فعالیت هست.

وی با اشاره به راهنمایی و مشاوره هر سه فرزند دخترش در توسعه این حرفه اظهار داشت: فرزند آخرم با اینکه هنوز هشت سال بیشتر ندارد ولی با انواع فرش، نمادها، نوع نخ و تاریخچه آنها به خوبی آشناست.

همسرم به فرش های ترکمنی نگاهی هنری-اقتصادی دارد

خلیل آق آتابای همسر خانم کرامت گفت: با توجه به شور و شوق فراوان همسرم در راستای توسعه این حرفه سنتی قوم ترکمن من هم شغلم را از نوازندگی به فعالیت در این حرفه تغییر دادم و با کمک یکدیگر به مرور زمان کارمان را توسعه دادیم.

وی اظهار داشت: یکی از مهم ترین نمادهای قوم ترکمن، فرش های نفیس دستباف است که در طول سالیان بدون تغییر در طرح و نقش همچنان بافته می شود و نام هر طرح آن برگرفته از طایفه های مختلف قوم است که همسرم اول این موارد را به فرزندانم به خوبی آموخت و بعد هم سعی در معرفی بهتر آن در میان بانوان دیگر دارد.

 

روسم در توسعه اقتصادی فروش فرش ترکمن نقش کلیدی داشت

پدر همیسر خانم کرامت هم گفت: بیش از ۵۵ سال در حرفه فروش فرش های سنتی و دستباف مشغول به کار هستم. پس از ازدواج پسرم با هاجر خانم فروش فرش دستباف مسیر توسعه پیدا کرد، عروسم پشتوانه من و پسرم شد و کارهایمان رونق بسیاری گرفت.

اوحدالدین آق آتابای افزود: بیش از ۹۷ درصد بافنده های فرش بانوان هستند و صفر تا صد کار توسط آنها انجام می شود.

همراه با خانم کرامت از مغازه خارج شده و وارد حیاط منزلشان می شویم که در هر گوشه و کنارش قاب های زیبایی از قالیچه های ریزباف و دستباف، چله ابریشم، کناره، ظاهرشاهی است از آن ها می گذریم و از پله ها بالا می رویم وقتی وارد منزل می شوم فرش های زیبای خانه به استقبالمان می آیند.

ثنا آق آتابای کوچک ترین دختر خانواده در حالی که دستانمان را می کشد و با خود همراه می کند می گوید: از زمانی که یادم می آید در خانه ما حرف نخ، بافت، قالی، نماد و طرح فرش بوده و با اینکه الان هشت سالم شده ولی همه قالی‌ها را به خوبی می شناسم.

وی افزود: مادرم الگوی من و خواهرانم است و همیشه دوست داریم مثل او شویم، شناخت ما از نقش و گل های بافته شده روی فرش دستباف و طرح های هندسی آن با راهنمایی های ایشان ممکن شد.

 

همانند مادرم در معرفی فرش ترکمن به جهانیان تلاش می کنم

مهسا آق آتابای دختر دیگر خانواده که آماده برگزاری مراسم عروسی خودش است گفت: از زمانی که خودم را شناختم مادرم عاشقانه از قالی صحبت می کرد و ما را هم همراه خود می کرد شاید شور و شوقش به این هنر اجدادی ما را هم در این مسیر قرار داد.

وی بیان کرد: پس از ازدواجم همانند مادرم در کنار همسرم در توسعه اقتصادی خانواده و معرفی فرش دستباف ترکمن به جهانیان تلاش می کنم و کارآفرین نمونه ای برای کشورم خواهم شد.

طرح‌هایی که ترکمن‌ها در بافت فرش به کار می‌برند، بیشتر شکسته و هندسی و شبیه طرح‌های بخارایی است که به آن "آخال" می‌گویند، زمینه این نوع قالی‌ها مزین به کتیبه‌ها و یا قاب‌های لوزی شکل است که به کمک خطوط متقاطع به هم ارتباط یافته‌اند.

مهمترین نقوش و گل‌هایی که در بافته‌های ترکمن مورد استفاده قرار می‌گیرد، عبارت از "ماری گل، ناب گل، قفسه گل، درناق گل، تکه گل، انسی، قزل ایاق، تونیک گل، قوش گل، آوغان گل، تاج خروز، پنجاراگل، آق نقش، گل پنجه، ارساری گل، دالی و بشیر" است.

فرش‌های ترکمن در اندازه‌های بین یک تا ۱۲ متر مربع و در رنگ‌های قرمز لاکی، آبی سرمه‌ای، سبز پررنگ، سفید و بژ بافته می‌شود و رنگ‌هایی که اینک به فرش دستباف ترکمن اضافه شده شامل طوسی، دارچینی، عبایی، قهوه‌ای روشن، قهوه‌ای تیره، طلایی، نخودی و آبی آسمانی است.

فرش دستباف ترکمن که سال ۱۳۹۰ ثبت ملی شد.

منبع: ایرنا

باشگاه خبرنگاران جوان گلستان گرگان