تصاویر| کشفیات باستان‌شناسی جدید در "تپه پیرزال" سیستان/ «گریفین» اسرارآمیز

آفتاب‌‌نیوز :

شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری شهر زابل و در محور مواصلاتی زابل ـ زاهدان واقع شده و وسعت آن ۲.۵ کیلومتر است. این شهر باستانی و ارزشمند شامل تپه‌هایی است و قدمت این مکان را که بی‌گمان روزگارانی یکی از مهمترین مراکز شهرنشینی آسیا در عصر مفرغ بوده است، ۳۵۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد تخمین می‌زنند.

تاکنون در حفاری این محوطه هزاران هزار قطعه سفال و سایر مواد فرهنگی متعلق به مراحل گوناگون استقراری این شهر یافت شده است؛ ده‌ها حیاط، اتاق، راهرو، انبار، کوره، اجاق‌های متعدد، پلکان و سایر عناصر معماری در لایه‌های مختلف این بنا پیدا شده است. آثار جواهرات کم‌نظیر کشف‌شده و مهره‌های بسیاری از فلزاتی، چون طلا و سنگ‌های عقیق، مرمر، لاجورد، فیروزه و دیگر سنگ‌های گران‌بها و نیمه‌گران‌بها، کهن‌ترین نمونه پارچه‌های موجود، کهن‌ترین اثر معرق‌کاری، پیدا شدن کهن‌ترین نمونه‌های زیره، گشنیز و پسته وحشی نمونه‌هایی از اطلاعات و داده‌هایی است که شهر سوخته در بر دارد.

«شهر سوخته» شهر نخستین‌ها

برخی کارشناسان حمله اقوام مهاجر به شهر سوخته، تغییر مسیر رودخانه هیرمند و آتش‌سوزی را از جمله مهمترین علل تخریب ناگهانی تمدن «شهر سوخته» ذکر می‌کنند؛ برخی باستان‌شناسان، اما اعتقاد دارند بر اساس شواهدی در این شهر هیچ‌گونه آتش‌سوزی در کار نبوده است و این‌که آتش‌سوزی بیان می‌شود به این دلیل بوده که گروهی از مردم به‌علت خشکسالی و محدود شدن منابع آب تنها از دام‌ها و محصولاتی که از آن‌ها تولید می‌شده است، استفاده می‌کردند؛ این مردم دامدار از جایی به جای دیگر حرکت می‌کردند و پس از فروپاشی شهر سوخته در استقرارهایشان از بقایای شهر سوخته استفاده می‌کردند که برای درست کردن غذا زمین را می‌شکافتند و آتش روشن می‌کردند، به همین دلیل نخستین باستان‌شناسانی که از این شهر باستانی بازدید داشتند مشاهده کردند که یک سطح وسیع خاکستر وجود دارد و نخستین لقبی که به آن دادند، شهر سوخته (The Burnt City) بوده است.

نکته قابل توجه در خصوص شهر سوخته، اما کشفیات پر رمز و رازی است که هر از چندگاهی پس از اتمام یک فصل حفاری و کاوش سر از خاک بیرون می‌آورد؛ نمونه‌هایی مثل "کهن‌ترین جراحی جمجمه به‌دنبال کشف اسکلت متعلق به دختر ۱۳ ساله، نخستین چشم مصنوعی جهان مربوط به جسد زن مدفون‌شده در گورستان شهر سوخته، نخستین انیمیشن جهان و لوح حسابداری حدوداً ۵ هزارساله و اخیراً هم در فصل نخست کاوش یکی از محوطه‌های اقماری به‌نام «تپه پیرزال» کشف موارد متعدد به‌ویژه "تندیس سنگی بز و گریفون" توجه باستان‌شناسان را به خود جلب کرده است.

کاوش شاخص‌ترین محوطه اقماری «شهر سوخته»

اسفندماه ۱۴۰۱ خبر "آغاز کاوش باستان‌شناسی در «تپه پیرزال» شهر سوخته اسرارآمیز" توسط تسنیم منتشر شد و جواد اعلایی مقدم سرپرست هیئت باستان‌شناسی «تپه پیرزال» در گفتگو با تسنیم اعلام کرد "فصل اول مطالعات باستان‌شناسی در «تپه پیرزال» سیستان واقع در پنج‌کیلومتری جنوب شرقی محوطه باستانی «شهر سوخته» که به‌واسطه وسعت زیاد پراکندگی داده‌های سطحی و تنوعی که دارد به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین محوطه‌های بخش جنوبی شهر سوخته معرفی شده، با حضور دانشجویان باستان‌شناسی، باستان‌سنجی و معماری دانشگاه زابل آغاز شده است و به نتایج خوبی دست یافته‌ایم که پس از اتمام این فصل کاوش اعلام خواهد شد. مطالعات اولیه نشان می‌دهد این محوطه باستانی از نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد تا اوایل هزاره دوم پیش از میلاد دارای شواهد حضور مردم بوده که پس از آن متروک شده است و مجدداً در یک دوران تاریخی دیگر به‌صورت استقرار موقت عشایر و دامداران مورد استفاده قرار گرفته است."

اواسط اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ نیز خبر رونمایی از بخشی از کشفیات فصل اول مطالعات باستان‌شناسی در «تپه پیرزال» منتشر شد که شامل بزرگ‌ترین تندیس سنگی کشف‌شده در منطقه سیستان که به‌شکل یک بز از یک سنگ به‌صورت یک تکه تراشیده شده و کهن‌ترین نشانه اسطوره «گریفون» در شرق فلات ایران بود.

این کشفیات در حفاری‌های اخیر یکی از محوطه‌های اقماری «شهر سوخته» به دست آمده است. گریفون یا گریفین (griffin) که در زبان فارسی به آن شیردال نیز می‌گویند نقش‌مایه جانوری اسطوره‌ای، مرکب از شیر و عقاب است. این نقش مایه، ریشه در هنر بِینُ‌النَّهرِین باستان دارد و در دوره هخامنشی نیز ساخت سرستون به‌شکل گریفون، رواج فراوانی داشت.

تسنیم با جواد اعلایی مقدم سرپرست هیئت باستان‌شناسی «تپه پیرزال» و مدیر گروه باستان‌شناسی دانشگاه زابل گفت‌وگویی انجام داده است تا مهمترین یافته‌ها و جزئیات این حفاری موفقیت‌آمیز توسط نیرو‌های بومی را بازگو کند.

«شهر سوخته» میراث گران‌بهای عصر «مفرغ»

اعلایی مقدم در این زمینه اظهار داشت: تاکنون ۱۶۷۲ محوطه باستانی در منطقه سیستان واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان شناسایی شده است که از این تعداد ۹۰۰ محوطه مربوط به بازه زمانی اواخر هزاره چهارم تا اوایل هزاره دوم بوده که معروف به عصر «مفرغ» است و «شهر سوخته» به‌عنوان بزرگترین محوطه این دوران شناخته می‌شود.

سرپرست هیئت باستان‌شناسی «تپه پیرزال» بیان کرد: میان این ۹۰۰ محوطه عصر مفرغ، محوطه‌های اقماری خیلی خاصی وجود دارد که یکی از مهمترین آن‌ها «تپه پیرزال» است؛ تپه‌ای که در بررسی‌های باستان‌شناسی پنج دشت سیستان یا به‌عبارتی همان «شهر سوخته» به‌سرپرستی دکتر سیدرسول موسوی حاجی و دکتر رضا مهرآفرین اساتید گروه باستان‌شناسی دانشگاه مازندران در سال ۱۳۸۷ شناسایی شد و پس از آن در پی بازدید‌هایی که بنده بار‌ها از منطقه داشتم به‌عنوان یکی از اهداف مطالعات باستان‌شناسی مورد توجه قرار گرفت که بعد از چندین سال بالاخره در سال ۱۴۰۱ در پی رایزنی‌هایی که با پژوهشکده باستان‌شناسی انجام شد و با حمایت مالی دانشگاه زابل قرار شد برای آموزش دانشجویان و مطالعات پژوهشی، کاوش‌هایی در آن صورت بگیرد.

وی افزود: در فصل اول ما موفق شدیم علاوه بر مطالعات سطحی یا بررسی جامع سطحی و بررسی مراکز مناطق پیرامونی در سطح محوطه، دو کارگاه یا دو ترانشه را باز کنیم که به‌صورت ترانشه افقی و ترانشه پلکانی مدنظر قرار گرفتند. ترانشه افقی ما با ابعاد ۵ متر در ۵ متر در نظر گرفته شد و بعد از اینکه شواهد معماری پیدا شد ما مجبور شدیم ابعاد این ترانشه را گسترش دهیم و در نهایت ترانشه افقی ما که در بالاترین سطح محوطه بود به ابعاد ۶ متر در ۸ متر رسید.

کشف کهن‌ترین تندیس یافت‌شده در سیستان

اعلایی مقدم ادامه داد: در این ترانشه ما علاوه بر یافته‌های بسیار شاخصی که از اشیا به دست آوردیم مثل «قوچ سنگی» معروف که نمونه اولیه تا امروز در شرق ایران و کهن‌ترین تندیس یافت‌شده در سیستان محسوب می‌شود، آثار دیگری هم مثل آثار سفالی، فلزی و استخوانی و چیز‌های دیگری که هر کدام در جایگاه خودشان ارزش بسیار زیادی دارد کشف شد.

این باستان‌شناس خاطرنشان کرد: معماری که در اینجا به دست آمد خیلی خاص است؛ معماری خشتی و بعضی جا‌ها با تغییراتی به‌صورت چینه‌ای و البته بسیار محدود ایجاد شده که متشکل از یک فضای مرکزی بوده که بعد از دوره‌ای این مکان مسدود می‌شود. باید اشاره کنم در ترانشه یک ما ۳ فاز معماری شناسایی کردیم؛ یک فاز معماری که مهمترین آن‌ها محسوب می‌شود فضای مرکزی معروف را دارد که بعد‌ها مسدود شده است و یک فاز که تبدیل می‌شود به یک کارگاه صنعتی، چون ما شواهد دو سازه حرارتی را که احتمالاً دو کوره کوچک بوده‌اند، در آن پیدا کردیم و فاز بعدی هم که با سری تغییرات اینجا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی افزود: در ترانشه ۲ که ابعاد اولیه آن حدود ۲ متر در ۱۰ متر در نظر گرفته شد، ما ترانشه را به‌صورت پلکانی ایجاد کردیم تا لایه‌ها و دوره‌های استقراری در این محوطه را شناسایی کنیم که اکنون در مرحله تجزیه و تحلیل داده‌ها هستیم و بعد از انجام آزمایشات و مطالعات تطبیقی نتایج آن منتشر می‌شود.

فاش‌شدن زوایای پنهان «شهر سوخته» در پی حفاری «تپه پیرزال»

اعلایی مقدم اظهار داشت: به‌طور خلاصه در مورد اهمیت این محوطه باید اشاره کنم این محوطه به‌عنوان یک محوطه اقماری مربوط به دوره سوم و چهارم شهر سوخته بوده که بسیاری از زوایای پنهانی که شاید ما نتوانیم در مطالعات محوطه اصلی پنج دشت سیستان یعنی «شهر سوخته» به آن‌ها دست پیدا کنیم، در محوطه‌های اقماری به‌ویژه «تپه پیرزال» می‌توان به آن‌ها دست پیدا کرد.

سرپرست هیئت باستان‌شناسی «تپه پیرزال» ادامه داد: اینکه چرا وسعت شهر سوخته در دوره چهارم یعنی اواخر هزاره سوم قبل از میلاد به پنج هکتار کاهش پیدا می‌کند، این تغییر و تحولات در مناطق دیگر سیستان به چه صورت است که نمونه آن و شواهد آن را ما در «تپه پیرزال» داریم. ما در تپه پیرزال علاوه بر آن فرهنگ رایج سیستان که از دوره یک شهر سوخته تا دوره چهارم تداوم پیدا کرده بود، شواهد فرهنگی داریم که مشابهت‌های بسیار زیادی با مناطق پیرامونی دارد.

این استاد باستان‌شناسی اضافه کرد: به‌طور مثال ما از تمدن‌های جازموریان و جیرفت، بمپور بلوچستان، منطقه سند و به‌ویژه از منطقه تمدن خراسان بزرگ که شامل ترکستان و مناطق آسیای میانه می‌شود شواهد فرهنگی داریم و خود این نشان می‌دهد که در اواخر هزاره سوم که شهر سوخته در حال سپری کردن دوره افول خود بوده، اما این ارتباط‌های فرامنطقه‌ای همچنان به‌قوت خود باقی مانده بود و می‌تواند بیانگر خیلی مسائل باشد که باید منتظر باشیم تا نتایج مطالعات تکمیل و بعد به‌طور دقیق ارائه شود.

وی با اشاره به اینکه آثار کشف‌شده در محوطه «تپه پیرزال» بین ۴۰۰۰ تا ۴۵۰۰ سال قدمت دارند، عنوان کرد: در هنر‌هایی که در تپه پیرزال وجود دارد مثل هنر سفالگری که بخش‌های مختلفی از این صنعت را ما داریم، هم سفالگری‌هایی که تداوم دوره گذشته بود و هم سبک‌های جدید سفالی و از طرف دیگر صنعت سنگ‌تراشی، صنعت ابزارسازی و صنعت ساخت اشیای فلزی، همه این‌ها به یک مرحله بسیار قابل توجه دست پیدا می‌کند.

اعلایی مقدم افزود: در مورد سنگ‌تراشی همان‌طور که مجسمه «قوچ سنگی» و سنگ نماد تقریباً استوانه‌ای پیدا شد، باید گفت علاوه بر این آثار سنگی که ظرافت و تبحر صنعتگر و هنرمند سنگ‌تراش را می‌رساند، ما نزدیک به ۳۰۰ قطعه ظرف سنگی شکسته پیدا کردیم که نشان می‌دهد این محوطه در ساخت ظروف و اشیای سنگی در یک دوره‌ای از دوره استقراری ۴۰۰ تا ۵۰۰ ساله‌ای که داشته، فعالیت می‌کرده است.

کشف «گریفین» اسرارآمیز

مدیر گروه باستان‌شناسی دانشگاه زابل خاطرنشان کرد: نکته قابل توجه دیگر در مورد ابزار‌های سنگی کشف‌شده است و می‌توان گفت تعداد ابزار سنگی که از سطح این محوطه پیدا شده از جمله ابزار‌هایی مثل تیشه و دیلم قابل توجه بوده و در هیچ یک از محوطه‌های اقماری دیگر پیدا نشده است.

وی ادامه داد: از کشفیات مهم دیگر می‌توان به یک مهر خیلی خاص که یک موجود ترکیبی روی آن نقش بسته اشاره کرد. پیش از این یک اثر، مهر موجود ترکیبی از انسان و گاو یا شاید بتوان گفت یک دیو توسط یک هیئت ایتالیایی در «شهر سوخته» کشف شد که در کتاب «پیش از تاریخ سیستان» چاپ شده است، اما این نخستین بار است که یک موجود ترکیبی را که ترکیب دو حیوان درنده شکاری یعنی عقاب و شیر است، در سیستان پیدا کردیم که می‌توان آن را یک «گریفین» یا شیردال خطاب کرد که در اصل گریفین‌ها در فرهنگ و تمدن‌های بعدی به‌عنوان مظهر محافظت از سرزمین یا معابد یا چیز‌های مشابه مورد استفاده قرار می‌گرفتند و اعتقاد بر این بوده که این نماد با نیرو‌های اهریمنی جدال می‌کنند.

آنچه مسلم است اکتشافات پر رمز و راز در «شهر سوخته» و محوطه‌های اقماری آن همچنان ادامه دارد و این محوطه باستانی حالا حالا‌ها برای باستان‌شناسان و علاقه‌مندان تاریخ و تمدن حرف‌های ناگفته زیادی خواهد داشت.