وقتی روزنامه‌ها جای شعر را گرفتند

 کامیار عابدی می‌گوید: با رایج شدن روزنامه‌ها، دیگر جای رسانه‌ای به نام شعر کمرنگ شد. با این همه باید به این نکته توجه کرد، زبان فارسی اصولا یک زبان آهنگین است و این زبان آهنگین از طریق شعر مخصوصا شعرهایی که در قالب‌های عروضی است، یعنی وزن و قافیه دارد، امکان تأثیرگذاری اجتماعی را بیشتر می‌کند.

این پژوهشگر و منتقد ادبی در گفت‌وگو با ایسنا درباره کارکرد رسانه‌ای شعر، اظهار کرد: طبعا در جهان قدیم جنبه رسانه‌ای شعر خیلی نیرومندتر بود. دستگاه حاکمیت و خانقاه‌ها دو پایگاه‌ مهم شعر بودند و از شعر به صورت مستقیم و غیرمستقیم برای جنبه تبلیغی و وجه اندیشگی و ایدئولوژی سیاسی خیلی استفاده می‌شد، بنابراین بسیاری از شاعران در این دو جایگاه کارکرد رسانه‌ای به شعر داده بودند.

او سپس گفت: البته بعد از سعدی در قرن هفتم این موضوع تا حدی کمرنگ شد. سعدی احتمالا اولین یا یکی از اولین شاعرانی بود که  شعر را از این قلمرو دور کرد و نقش یک ناصح مشفق را برعهده ‌گرفت؛ یعنی کسی که نصیحت می‌کرد و در عین حال شفقت داشت که کارها در مجرای خوب قرار بگیرد و حق و حقوق مردم ضایع نشود و از بین نرود. او به دربار می‌رفت اما نقش ناصح مشفق و نه مدیحه‌پرداز را ایفا می‌کرد و به عنوان فردی از گروه جوانمردان می‌کوشید مصائب زندگی اجتماعی را بر مردم هموارتر کند.

عابدی افزود: در دوره صفوی تعداد زیادی شاعر داریم که هم از دستگاه دولت و دربار دور هستند، هم از خانقاه‌ها؛ دلیلش هم این است که در این دوره زبان شعر جنبه عمومی‌تری به خود گرفت و وارد حوزه عام‌تری شد، بنابراین پاتوغ‌های شاعران، پاتوغ‌های عمومی‌ای بود که مهم‌ترینش «قهوه‌خانه» بود و اصولا کلمه «قهوه‌خانه» از این دوره در جامعه ایران وارد شد و به قدری نهاد نیرومندی بود که هنوز استفاده می‌شود. در این دوره قهوه‌خانه‌ها در دوره صفوی در قلمرو ایران به اوج نفوذ خود رسیدند و قلمرو شاعران بودند. اغلب این شاعران دو وابستگی مورد اشاره به حکومت و خانقاه را نداشتند و معمولا شعرشان در میان مردم جاری و ساری می‌شد.  

نویسنده «صدسال شعر زنان ایران» و «دریچه‌ای به شعر سپید پارسی» با اشاره به هجرت شاعران در دوره صفوی به هند، گفت: احمد گلچین معانی اسم و نشانی شاعران را در کتاب دوجلدی «کاروان هند» گردآوری کرده است. آن‌ها شاعرانی بودند که نه دستگاه صفوی علاقه‌ای به آن‌ها نشان می‌داد و نه خانقاهی بود که بخواهند آن‌جا بروند. چون خانقاه‌ها با توجه به این‌که صفویه آن‌ها را رقیب خود می‌دانست، بسته شده بود. به این دلیل شاعرانی  که فکر می‌کردند هنرشان دارد از بین می‌رود و از نظر اقتصادی هم نیازمند موقعیت بالا بودند، به  سمت دربارهای کوچک و بزرگ هندوستان رفتند که تعدادشان خیلی زیاد است. سفر تعدادی از این شاعران چندساله بود و عده‌ای هم تا پایان عمر در آنجا ماندگار شدند؛ مثلا طالب آملی، کلیم همدانی (کاشانی) و حزین لاهیجی و بسیاری دیگر که مزارشان در هندوستان است. یکی از  شاعرانی که به ایران بازگشت، صائب بود که الان آرامگاهش در اصفهان است.  

این منتقد ادبی در ادامه گفت: در دوره‌ قاجار، جنبه رسانه‌ای شعر تا حدودی احیا شد. دربار قاجار، خصوصا در دوره‌های فتحعلی‌شاه و ناصرالدین شاه که طولانی‌تر بود و این پادشاهان خودشان هم ذوق شعری نیز داشتند، به شاعران میدان دادند و مدیحه‌های زیادی به نام آنان در دیوان‌های این دوره ثبت و ضبط شده است.

او با بیان این‌که در دوره جدید، روزنامه‌ها جایگاه رسانه‌ای را احراز کردند، گفت: در دوره دوم ناصرالدین شاه قاجار روزنامه‌ها به تدریج زیاد شدند و تا حدودی جای رسانه‌ای به نام شعر نشستند و در واقع، با رایج شدن روزنامه‌ها، دیگر جای رسانه‌ای به نام شعر کمرنگ شد. با این همه باید به این نکته توجه کرد، زبان فارسی اصولا یک زبان آهنگین است و این زبان آهنگین از طریق شعر مخصوصا شعرهایی که در قالب‌های عروضی است، یعنی وزن و قافیه دارد، امکان تأثیرگذاری اجتماعی را بیشتر می‌کند.  

عابدی سپس بیان کرد: در اواخر دوره قاجار و دوره رضا شاهی و حتی تا دهه ۲۰ و ۳۰ آگهی‌های زیادی بود که در روزنامه‌ها و مجلات چاپ می‌شد و به صورت شعر بود. یعنی تلاش می‌کردند مطلب خود را به شاعری بدهند که در چهارچوب وزن و قافیه بیاورد و به شکل اثر منظوم منتشر شود تا تأثیرگذاری در مخاطب بیشتر شود. حتی وقتی رادیو و تلویزیون هم آمد و تبلیغات در رادیو و تلویزیون رایج شد، تعدادی از موسسات و شرکت‌ها برای تبلیغ کالاهایشان از حالت شعری و نیمه‌شعری استفاده می‌کردند که تأثیرگذاری‌اش را بیشتر کنند و به نظرم تا حدود زیادی تأثیرگذار هم بود.  

نویسنده «جدال با سعدی در عصر تجدد»،  «نمونه‌هایی از شعر فارسی در آغاز سده بیست و یکم میلادی» و «پنجاه سپیدسرا؛ منتخب و تحلیلی از آثار پنجاه سپیدسرا از احمد شاملو تا دهه ۱۳۷۰»  یادآور شد: به خاطر می‌آورم حتی در اوایل دهه ۱۳۷۰، که تازه یک نوع چای مشهور وارد ایران شده بود، روزنامه‌ها آگهی‌هایی منتشر کرده بودند و گویا تبلیغات را به شاعری داده بودند و چند بیتی چندبار منتشر شد که این چای چای بسیار خوب و خوش‌طعمی است و اگر آقایان بخورند رابطه‌شان خیلی خوب خواهد شد! این آگهی در چند نوبت در روزنامه اطلاعات منتشر شده بود و زمانی که آن را خواندم، خیلی خنده‌ام گرفت. حتما در آرشیو این روزنامه موجود است. الان هم برای تبلیغات از جملات  شبه موزون یا نیمه‌موزون استفاده می‌کنند، زیرا تأثیرگذارتر است و راحت در ذهن می‌نشیند.

او در پایان گفت: در کشورهای مختلف جهان تا حدودی و مخصوصا در کشورهای جهان سوم و از جمله کشور ما در قرن گذشته علاقه به استفاده از ابزار شعری برای القای مفاهیم ایدئولوژی‌های سیاسی  وجود داشته است. اما پس از فروپاشی اتحاد شوروی سابق به تدریج نگاه مخاطبان نسبت به ادبیات ایدئولوژیک کاملا دگرگون شده است و برخی مخاطبان  شعر عقیده دارند که فقط فردیت ادبی شاعر و روح شاعرانه در شعر باید نشان داده شود و شعر نباید تریبون افکار سیاسی و ایدئولوژیک قرار گیرد. در میان خود شاعران جدی هم در سه دهه اخیر، مانند مخاطبان، نوعی پرهیز از ایدئولوژی از هر نوعش به وجود آمده است اما بازتاب عاطفی و حسی شاعران به رویدادهای اجتماعی و سیاسی در شعرشان البته به صورت استعاری و پوشیده و «گفتن از طریق نگفتن» نکته‌ای است که در همه ادوار ادبی در شعر فارسی و دیگر زبان‌ها وجود داشته و بخشی مهم از تاریخ ادبی ایران و جهان شمرده می‌شود و این موضوع با ایدولوژیک شدن شعر و ادبیات کاملا فرق دارد.

انتهای پیام