گام نهایی: انتصاب هاکان فیدان به وزارت امور خارجه ترکیه به چه معناست؟

در تاریخ پنجم ماه ژوئن (۱۵خرداد) و با حکم رجب طیب اردوغان، هاکان فیدان کار خود را به عنوان وزیر امور خارجه ترکیه آغاز نمود.

ما فیدان کیست و انتصاب او در این جایگاه برای آینده سیاسی او و آینده کشور ترکیه به چه معناست؟

از هاکان فیدان چی می‌دانیم؟

فیدان متولد سال ۱۹۶۸ در شهر آنکارا است و مسیر سیاسی خود را با پیوستن به نیروی نظامی (ارتش) ترکیه در سن ۱۸ سالگی آغاز کرد. چند سال بعد در قالب هیأتی نظامی، از ترکیه به آلمان اعزام شد و مدتی را در مقر نیروهای واکنش سریع ناتو در آلمان گذراند. در همین هنگام او مدرک کارشناسی علوم سیاسی خود را از پردیس بین‌الملل دانشگاه مریلند دریافت نمود.

پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲، فیدان به ترکیه بازگشت و مشغول به تحصیل در رشته روابط بین‌الملل گردید. در نهایت از پایان‌نامه خود با عنوان «اطلاعات و سیاست خارجی: مقایسه سیستم‌های اطلاعاتی بریتانیا، آمریکا و ترکیه» دفاع کرد. او از سال ۲۰۰۳ به عنوان مدیر دفتر توسعه و همکاری‌های بین‌الملل ترکیه مشغول به کار شد، جایگاهی که تا سال ۲۰۰۷ و پیوستن‌اش به سازمان امنیت ملی ترکیه در آن باقی ماند.

فیدان کار خود در سازمان امنیت ملی را به عنوان مشاور و معاون آغاز کرد و پس از ۳ سال، سال ۲۰۱۰ به عنوان رئیس این سازمان انتخاب شد. او در این دوران مدتی را هم به عنوان نماینده ترکیه در شماری از سازمان‌های بین‌المللی، از جمله شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سپری کرد. در نهایت، فیدان از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ سکّان هدایت سازمان امنیت ملی ترکیه را در دست داشت، پیش از اینکه در پنجم ژوئن این سال، جایگاه خود در این سازمان را به دیگر یار مورد اعتماد رییس جمهور، ابراهیم کالین واگذار کند.

از نکات بسیار مهم و قابل توجه در کارنامه فیدان، می‌توان به روابط بسیار گسترده او با طیف وسیعی از بازیگران رسمی و غیر رسمی سیاست، نه تنها در خاورمیانه، بلکه بسیار فراتر از آن اشاره کرد. خدمت در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و همچنین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شماری دیگر از کمیته‌های بین‌المللی سازمان ملل متحد، دایره گسترده‌ای از ارتباطات با کارگزاران و دیپلمات‌های غربی به او اعطا کرده است. همچنین دوران خدمت او در دفتر توسعه و همکاری‌های بین‌الملل ترکیه که با فعالیت‌ها و سفرهای بسیار او به مناطق بالکان، قفقاز و شمال آفریقا همراه بود، اسباب آشنایی فیدان با بازیگران اصلی این مناطق را نیز فراهم کرد.

در دوران تصدی سازمان امنیت ملی، او به ملاقات بسیاری از بازیگران قدرت غیر رسمی و در سایه‌ی منطقه و جهان پرداخت. گزارش‌ها به دیدارهای متعدد او با مقام‌های اطلاعاتی و نظامی منطقه، از جمله قاسم سلیمانی، مقامات اطلاعاتی اسرائیلی، مقامات اطلاعاتی کشورهای عربی از جمله سوریه، و همچنین مقامات اطلاعاتی اقلیم خودمختار کردستان عراق، حزب کارگران کردستان و حتی شخص عبدالله اوجالان اشاره دارند.

به این ترتیب، شاید کم‌تر فردی را بتوان یافت که به اندازه فیدان روابطی گسترده در تمامی طرف‌های درگیر در بازی قدرت منطقه داشته باشد.

فیدان و سرسپردگی به اردوغان

مطلب قابل توجه دیگر در مورد فیدان، اعتماد کامل و تام رجب طیب اردوغان نسبت به اوست. در جریان شروع مذاکرات صلح بین دولت ترکیه و حزب کارگران کردستان در سال ۲۰۰۸، اردوغان، فیدان را به عنوان نماینده شخصی خود به زندان امرالی و دیدار عبدالله اوجالان، رهبر حزب کارگران ترکیه فرستاد. دیدار و مذاکراتی که در خفای رسانه‌ای به انجام رسید و همین امر سبب شد که پس از فاش شدن مذاکرات، فیدان به دادگاه ویژه دولتی فراخوانده شود، روندی که با دخالت یک‌جانبه اردوغان به نفع فیدان، پس از چند سال خاتمه یافت.

همچنین در روزهای پس از کودتای سال ۲۰۱۶، فیدان مجری اصلی عملیات پاک‌سازی نیروهای نظامی ترکیه از عناصر وفادار به جریان موسوم به فتح‌الله گولن بود، عملیاتی که جایگاه او و رییس جمهور محبوب‌اش در قدرت را بیش از پیش مستحکم و تثبیت کرد. نکته قابل توجه این است که انتصاب او به عنوان نماینده شخصی اردوغان در مذاکرات، ۲ سال پیش از گماشتن در مسند ریاست سازمان امنیت ملی صورت گرفت. به این ترتیب، اردوغان چندین سال پیش از انتصاب فیدان به ریاست سازمان امنیت ملی، به او اعتماد تام پیدا کرده و روی او حساب ویژه‌ای باز کرده بود.

تا امروز نیز هاکان فیدان را می‌توان از نزدیک‌ترین یاران رجب طیب اردوغان به حساب آورد، یارانی که اکنون ارتباطی حداقل ۱۷ ساله دارند.

همچنین فیدان در دوران تصدی ریاست سازمان امنیت ملی، تغییراتی بنیادین را در این سازمان به وجود آورد. سازمان امنیت ترکیه «میت – MIT» در دوران فیدان از تمرکز صرف بر امنیت داخلی ترکیه خارج شده و فعالیت‌های اطلاعاتی خود در خارج از مرزها را به شکلی بی‌سابقه گسترش داد. همچنین تاثیر این سازمان و شخص فیدان در تصمیم‌گیری‌های سیاست خارجی ترکیه روندی افزایشی به خود گرفت، به شکلی که بنابر بیانات برخی تحلیلگران، در سال‌های پایانی ریاست فیدان، هیچ تصمیم و سیاستی در وزارت امور خارجه ترکیه بدون مشورت و تایید او صورت نمی‌گرفت. در واقع می‌توان دوران ریاست او بر «میت» را دوره‌ای برای پیاده‌سازی رساله عملی رساله دانشجویی او دانست، رساله‌ای که در آن او از عدم مشارکت فعال دستگاه اطلاعاتی ترکیه در سیاست خارجی این کشور انتقاد کرده بود.

گام نهایی: وزارت امور خارجه

اما تکیه هاکان فیدان بر مسند وزارت امور خارجه، چه تاثیراتی بر ترکیه و سیاست خارجی آن و همچنین چه تبعاتی برای شخص فیدان و آینده سیاسی او خواهد داشت؟

وزارت امور خارجه در دوران وزارت هاکان فیدان شاهد انسجام و یگانگی هر چه بیشتر با سازمان امنیت ملی خواهد بود، ادامه پروژه و مسیری که شخص فیدان در MIT آن را آغاز کرد و اکنون در وزارت امور خارجه آن را ادامه خواهد داد. حتی می‌توان ادعا کرد که در نبود سازمان اطلاعاتی خارجی مستقل در ترکیه، وزارت خارجه و سازمان امنیت ملی هر چه بیشتر در هم تنیده شده و به‌صورت مجموعه‌ای منسجم و واحد در خواهند آمد.

در سیاست خارجی نیز، ترکیه‌ بیش از پیش سعی بر دیکته کردن برتری خود و گسترش نفوذ، به ویژه در منطقه خاورمیانه خواهد کرد. این را می‌توان از نخستین سفرهای خارجی رجب طیب اردوغان پس از انتخابات به قبرس شمالی و جمهوری آذربایجان دریافت. همچنین ترکیه بر گسترش نفوذ خود در همسایه‌های جنوبی، سوریه و اقلیم کردستان تمرکزی ویژه خواهد داشت، پروژه‌هایی که باز هم توسط فیدان و در دوران ریاست‌اش بر سازمان امنیت ملی پایه‌گذاری شدند. روابطی مانند روابط ترکیه با دولت اقلیم کردستان، و اکنون رابطه دوباره با دولت بشار اسد را می‌توان همگی پروژه‌های شخصی و بلند مدت او در منطقه به حساب آورد.

و اما از سوی دیگر، رجب طیب اردوغان اکنون پا به دوران کهولت گذاشته و بنابر شایعاتی، سلامت جسمی او نیز به تدریج در حال افول است. همچنین، طبق قانون او از سال ۲۰۲۸ به بعد مجاز به حفظ قدرت نبوده و صندلی ریاست جمهوری را واگذار خواهد کرد. در این پرتو، می‌توان انتصاب فیدان به وزارت امور خارجه را اقدامی جهت بیرون آوردن او از سایه و شناساندن‌اش به افکار عمومی، در مسیر آماده شدن برای ریاست جمهوری ترکیه دانست.

بسیار پیش‌تر از این و در سال ۲۰۱۵، فیدان خود قصد داشت که با استعفا از سازمان امنیت ملی، کاندیداتوری خود برای انتخابات مجلس ترکیه را اعلام نماید که در آن زمان این اقدام با مخالفت شدید شخص اردوغان مواجه شد. به عبارت دیگر، میل به خروج از پشت پرده و آمدن به صحنه عمومی سیاست ترکیه مدت‌ها در فیدان و شاید حتی در شخص اردوغان وجود داشت، اما آن‌ها منتظر فرصتی مناسب جهت عملی کردن ایده‌های خویش بودند.

در پایان می‌توان گفت که هاکان فیدان ۵ سال سرنوشت‌ساز را در وزارت امور خارجه سپری خواهد کرد و موفقیت یا عدم موفقیت در این جایگاه، نه تنها آینده سیاسی شخص او، بلکه مسیر و آینده‌ی کشور ترکیه را رقم خواهد زد.