قصه ی «اجباری» و «آش‌خوری» در ایران؛ هر سال دریغ از پارسال/ مرتضی هامونیان
خانه > slide, سایر گروهها > قصه ی «اجباری» و «آش‌خوری» در ایران؛ هر سال دریغ از پارسال/ مرتضی هامونیان
- خبر اختصاصی
- تاریخ : ۱۴۰۲/۰۴/۰۸
- دسته : slide,سایر گروهها
- لینک کوتاه :
- کد خبر : 020408609
قصه ی «اجباری» و «آش‌خوری» در ایران؛ هر سال دریغ از پارسال/ مرتضی هامونیان
ماهنامه خط صلح – در بخش مربوط به سوالات با موضوع «تهدید به خودکشی سرباز، معافیت اعصاب و روان سربازی، خودکشی»، در یک پلتفرم اینترنتی ارتباط مردم با وکلا و حقوقدانان، یک موضوع بیش از همه به چشم می‌خورد: سربازانی که می‌خواهند با معافیت پزشکی مربوط به اعصاب و روان معاف شوند. یکی هم نوشته است که هفت ماه خدمت سربازی کرده و در طول خدمت سه بار فرار کرده و سابقه‌ی خودکشی و خودزنی هم دارد.(۱) این «خدمت سربازی» که در ادبیات رسمی و حکومتی به عنوان «خدمت مقدس سربازی» شناخته می‌شود و در ادبیات عامه به عنوان دوران «آش‌خوری» و «سربازی اجباری»، از کجا آمده است؟ اولین آش‌خوران یا همان اعزامی‌های به اجباری چه کسانی بودند و چه روندی طی شد تا امروز با پدیده‌ی سربازی اجباری مواجه باشیم؟
داستان اجباری شدن خدمت که خودش نام اجباری هم گرفت، از ۱۹ مهر ۱۳۰۵ شمسی آغاز شد. وقتی که اعلام شد که تمام ایرانیان مذکر باید از اول ۲۱ سالگی به مدت دو سال به خدمت بروند.(۲) در واقع مهرماه ۹۷ سال پیش، آغاز زمانی بود که خدمت سربازی به بخشی از فرهنگ ایرانیان و حیات اجتماعی آن‌ها بدل شد.
سربازگیری امری است که به دورانی بسیار دور در تاریخ ایران باز می‌گردد. برای نمونه می‌توان به گزارش گزنفون از سپاه عصر کورش هخامنشی توجه کرد که گفته است: «مردان جوان از ۲۵ سالگی در اختیار زمامداران شهرها قرار می‌گرفتند… آن عدهای که به جنگ می‌رفتند زره بر تن، سپر در دست چپ، خنجر یا شمشیر در دست راست آماده نبرد میشدند… مردها از ۵۰ سالگی به بعد دیگر در جنگ‌های خارج از سرزمین خود شرکت نمی‌کردند.»(۳) این نیروهای جنگی هم به دو دسته‌ی ثابت و موقتی تقسیم میشدند. سپاهیان ثابت، همیشه آماده به خدمت بودند، ولی سپاهیان موقت آن‌هایی بودند که فقط به هنگام ضرورت گرد هم می‌آمدند. چنان‌که پادشاهان هخامنشی، اشکانی و ساسانی همه وقت نظامیان جنگ‌جوی ملتزم رکاب خود را در اختیار داشتند. بخشی از این سربازگیری هم در زمانی ساتراپی بود و بعد ولایتی شد؛ یعنی از استان‌ها یا همان ولایات و ساتراپ‌ها، به صورت محلی، چه در ساختار متمرکز و چه در نظام ملوک الطوایفی (در هر دورانی متفاوت) عمل سربازگیری انجام می‌شد. این روش تا عصر ناصرالدین شاه قاجار ادامه یافت.(۴)
از اوایل دوره‌ی قاجار، سربازگیری به صورت دولتی و مستمر رواج یافت و شیوه‌ی کار هم بر اساس «بُنیچه‌بندی» بود. بنیچه هم اصطلاحی قدیمی بود که به محاسبه‌ی مالیات و گرفتن آن از دهات و قصبه‌های گوناگون بر می‌گشت. همین روش هم برای آن‌چه «خدمت اجباری خصوصی» خوانده شد، رواج یافت. بدین معنی که هر دهاتی، مقدار معینی مالیات می‌داد و تعداد معینی سرباز. خصوصی هم این‌جا بدین مفهوم بود که هر دهات یا قصبه‌ای تعداد سرباز‌های خود را به انتخاب خود و با هزینه‌ی خود (همان مالیات) در خدمت دولت قرار می‌داد.(۵)
اما آن‌چه که از نظم و ساختار ارتش در ایران می‌شناسیم، به سال ۱۲۴۴ هجری شمسی برمی‌گردد. زمانی که میرزا محمدخان سپهسالار، وزیر جنگ و صدراعظم عصر ناصری، «کتابچه‌ی قانون نظامیه» را تنظیم کرد و با دستخط «سلطان صاحبقران»، به طور رسمی در سراسر ایران ابلاغ شد. ناصرالدین شاه در آغاز این کتابچه نوشت که این متن «بهترین قوانین است برای نظم قشون ایران» و در کل ایران باید بعد از این تاریخ، این کتاب «مبنای عمل قشون» باشد و آن‌چه اجرا می‌شود، از روی آن باشد.(۶) نیم قرن بعد و در سال ۱۲۹۴ شمسی اما قانون جدیدی برای سربازگیری که در آن روزگار قشون‌گیری خوانده می‌شد، تصویب شد که بر اساس همان شیوه بنیچه‌بندی بود و با تغییرات مختصری تا پایان دوره‌ی قاجار اجرا شد.(۵)
با آغاز سده چهاردهم خورشیدی اما رضاخان که در آن دوران وزیر جنگ بود، دست به اقداماتی در ارتش زد و شعبه‌ای به نام «سربازگیری» یا «جدیدگیری» تأسیس کرد و مقرراتی برای سربازی وضع نمود. بعد و زمانی که او در مقام نخست وزیری ایران بود، در ۱۶خردادماه ۱۳۰۴، مجلس پنجم شورای ملی قانون ۳۲ ماده‌ای خدمت اجباری را تصویب کرد.(۴) قانونی که ابتدا با مخالفت روحانیان مواجه شد و بعد با دخالت سید حسن مدرس، نماینده‌ی مجلس، لایحه به تصویب رسید. مدرس در بخشی از سخنانش برای قانع کردن روحانیان مجلس گفت که «آیا هیچ جا عکس و شکل حضرت امیر را بدون شمشیر دیده‌‌اید؟»(۴)
این قانون پایه و اساس سربازی به شکل امروزی شد. بهمن ۱۳۰۴ نیز شعبه‌ی «سربازگیری» به «دایره‌ی نظام اجباری» تبدیل شد و کلمه‌ی اجباری با سربازی همراه گشت.(۶) این قانون از مهر سال بعدش، یعنی مهر ۱۳۰۵ اجرایی شد و هر جوان مذکر ایرانی اجبار شد که دو سال از زندگی‌اش را در نیروهای مسلح بگذراند. برای اولین بار هم متولدین سال‌های ۱۲۸۴ و ۱۲۸۵ به خدمت اجباری فراخوانده شدند.(۵) بر اساس این فراخوان، یک میلیون نفر واجد شرایط بودند و اما نیاز کشور تنها صدهزار سرباز بود. در نتیجه هر ساله بین مشمولان قرعه‌کشی می‌شد و ضوابط و شرایط خاصی نیز برای سربازگیری وجود داشت. در سال ۱۳۱۳ نیز تعداد نواحی و حوزه‌های مستقل آن مطابق سازمان لشگرهای ۱۷ گانه به ۱۷ منطقه سربازگیری افزایش یافتند.(۷) در ادامه‌ی این روند به روزرسانی و اصلاح این قانون، قانون خدمت نظام وظیفه در ۲۹ خردادماه ۱۳۱۷ مجدداً مورد بازبینی قرار گرفت و در نوزده فصل، ساختار دقیق‌تری پیدا کرد.(۶) در این قانون جدید، تغییرات در سازمان اداره و افزایش نواحی و حوزه‌های آن روی داد. در سال‌های ۱۳۳۵، ۱۳۵۰ و ۱۳۶۳ نیز قانون سربازی با هدف هماهنگی بیش‌تر با نیازها و شرایط روز و وضعیت نظامی و امنیتی کشور به‌روزرسانی شد. آخرین بار هم در سال ۱۳۹۰، قانون نظام وظیفه اصلاح شد و به تصویب مجلس و شورای نگهبان رسید.(۵)
در روند این تغییرات، به طور مشخص در سال ۱۳۳۵، امورات مربوط به سربازگیری از ارتش منفک و به وزارت کشور واگذار شد. اما اجرای این قانون به علت عدم آمادگی وزارت کشور تا مهرماه سال ۱۳۴۱ به تعویق افتاد. سرانجام و از ۲۹ اسفند سال ۱۳۴۳، امور نظام وظیفه به ژاندارمری کل کشور محول شد و در تاریخ ۳۰ دی ۱۳۴۴ نیز لایحه قانونی انتقال افسران و درجه‌داران و اموال نظام‌وظیفه به ژاندارمری کشور به تصویب دو مجلس شورای ملی و سنا رسید که از این تاریخ به بعد، اداره‌ی کل مرکزی به نام «اداره‌ی وظیفه‌ی عمومی» خوانده شد.(۷) این قانون در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۵۰ با تغییراتی مواجه شد و تلاش شد که قانون نسبت به ادوار پیشین جامع‌تر باشد. در نهایت و در سال ۱۳۵۰ این قانون جامع‌تر به تصویب مجلسین رسید.(۸) اما از آن سال تا امروز، با سیر تکمیل شدن قانون، تعداد غایبان از خدمت سربازی هم افزایش داشته است و در این افزایش هم برای کسانی که می‌خواهند اثرات این خدمت اجباری را بررسی کنند، نکته‌ها نهفته است. بهمن ۱۴۰۰، رئیس وقت کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی گفته بود که «از سال ۱۳۵۰ تا امروز ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر غایب از خدمت سربازی داریم.» (۹)
پس از پیروزی انقلاب بهمن ۵۷ و تا سال ۱۳۶۳، تغییری در قانون سربازی در ایران نبود. اما در ۲۹ مهر ۱۳۶۳ و در دوران جنگ ایران و عراق و بنا بر نیازهای وضعیت جنگی، قانون خدمت وظیفه عمومی با تغییراتی مواجه شد و به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.(۶) در این قانون جدید است که نهادهای جدیدی مانند سپاه پاسداران و یا مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه یا نمایندگان رسمی آن و یا با مجوز رسمی شورای عالی وارد قانون خدمت نظام وظیفه می‌شوند. (۱۰)
گام بعدی و ۲۷ سال پس از این تغییر، در آبان ۱۳۹۰، به بهانه‌ی توانمند سازی، ارتقای منزلت اجتماعی و بهبود وضعیت خدمت سربازی، قانون خدمت سربازی با اصلاح ۳۶ ماده از قانون سابق و ۳۰ ماده‌ی الحاقی در مجلس شورای اسلامی تصویب شده و بازنگری شد.(۶)(۸)
طول دوران خدمت وظیفه‌ی عمومی بر اساس قانون مصوب ۱۳۶۳، سی سال تعیین شده است. این سی سال به چهار دوره تقسیم می‌شود. دو سال خدمت دوره‌ی ضرورت، ۸ سال دوره‌ی احتیاط، ۱۰ سال دوره‌ی ذخیره‌ی اول و ۱۰ سال دوره‌ی ذخیره‌ی دوم. این قانون هم‌چنین اجازه داده که در شرایط مازاد مشمولان، طول دوره‌ی خدمت ضرورت به ۱۸ ماه کاهش پیدا کند؛ امری که در سال‌های بعدی انجام شد و بسیاری ۱۸ ماه به جای ۲۴ ماه دوره ضرورت خدمت خود را گذراندند و کارت پایان خدمت دوره‌ی ضرورت گرفتند. هم‌چنین و در اردیبهشت ۱۳۸۸ و بر اساس اعلام ستاد کل نیروهای مسلح مقرر شد که از طول خدمت ضرورت سربازی دارندگان مدارک کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری و دکتری تخصصی، به ترتیب یک، دو، سه و چهار ماه خدمت کسر شود. پیش از آن هم عدهای از جوانان که پدرشان در جنگ ایران و عراق شرکت کرده بود، بنا به زمان شرکت پدر در جنگ، از کسری خدمت بهره‌مند میشدند. همه‌ی این‌ها در سال ۱۳۹۰ حذف شد و خدمت وظیفه از ۱۸ به ۲۱ ماه افزایش پیدا کرد. سربازان امریه هم همان ۲۴ ماه را خدمت می‌کنند.(۸)
امروز و در این تک و تای اصلاح قانون خدمت اجباری یا همان سربازی، مدت زمان خدمت سربازی در مناطق عادی، برای سربازان بومی ۲۴ ماه و برای سربازان غیربومی ۲۱ ماه است. هم‌چنین اگر سرباز در منطقه‌ی امنیتی غیردرگیر یا بد آب و هوا خدمت می‌کند، اگر بومی همان منطقه است ۲۱ ماه و اگر بومی آن منطقه نیست، ۱۸ ماه خدمت سربازی را پیشِ روی خود دارد. برای سربازان بومی و غیربومی در مناطق درگیر عملیاتی نیز خدمت سربازی هفده ماه در نظر گرفته شده است.
در آخرین تلاش برای تغییرات در قانون نظام وظیفه هم در مجلس یازدهم شورای اسلامی، یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی از تلاش مجلس برای تغییر در شیوه‌ی خدمت سربازی خبر داده و گفته است که «ما به دنبال آن هستیم که خدمت سربازی حرفه‌ای شود و در بسیاری از کشورها از این گونه است. اگر قرار باشد خدمت سربازی حرفه‌ای شود، افراد ۵ سال تعهد می‌دهند اما حقوق آنان مانند یک درجه‌دار خواهد بود و اگر در آن پنج سال اثبات کردند که شرایط یک فرد نظامی را دارند و خودشان هم تمایل به این موضوع داشته باشند، در صورت طی کردن مراحل لازم می‌توانند نیروی رسمی نظامی شوند و به کار خود ادامه دهند.» (۱۱) این‌که این طرح و تلاش‌ها در این زمینه تا چه حد امکان ثمردهی دارد، به شدت محل بحث است. این تلاش‌ها قبلاً و به صورت‌های دیگری انجام شده بود که با مقاومت بخش انتصابی و نظامی-امنیتی حاکمیت جمهوری اسلامی مواجه شد. در آخرین سال مجلس ششم شورای اسلامی نیز طرحی از سوی نمایندگان مطرح شد که در آن خدمت ضرورت برای دارندگان مدارک کارشناسی و بالاتر برداشته شده و تنها سه ماه دوره‌ی آموزش نظامی در نظر گرفته شده بود و قرار بود که پس از آن در نیروی احتیاط سازماندهی شوند. این طرح هم‌چنین پیش‌بینی کرده بود که بودجه‌ای در اختیار نیروهای مسلح قرار بگیرد تا بتوانند نیروهای مورد نیاز خود را در مقاطع تحصیلی کارشناسی و بالاتر استخدام کنند.(۱۲) امری که با مقاومت شدید شورای نگهبان و ستاد کل نیروهای مسلح و رئیس وقت آن، حسن فیروزآبادی مواجه شد.
داستان خدمت اجباری سربازی در صد سال اخیر، بخشی از داستان زندگی عادی شهروندان ایرانی است و در همه‌ی عرصه‌ها و حتی عرصه‌ی طبقاتی، نمودی جدی داشته است؛ کما این‌که در سال ۱۳۷۷ این خرید خدمت سربازی مطرح شد و تا امروز نیز ادامه دارد و دارندگان مدارک کاردانی و کم‌تر از آن، کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری به ترتیب با پرداخت مبالغ دویست و پنجاه، چهارصد و ششصد میلیون تومان، می‌توانند خدمت‌شان را بخرند. روندی طولانی از سربازگیری و بُنیچه‌بندی تا امروز طی شده، اما به نظر می‌توان گفت که هیچ‌وقت مسئله‌ی امکان رفتن به خدمت سربازی مانند امروز به تمکّن مالی وابسته نبوده. همین دلیل است که اقشار محروم و طبقات اقتصادی پایین جامعه‌ی ایران، چون پول ندارند، مجبور به رفتن به خدمت سربازی و گذراندن حدود دو سال از عمرشان در اجباری می‌شوند و همین امر و فشارهای وارده ناشی از آن است که موجبات بیماری‌های روحی و روانی و خودزنی و خودکشی را در سربازان فراهم می‌کند.
بیش از صد سال از آغاز سربازی اجباری در ایران گذشته است و اما گویی در هم‌چنان بر پاشنه‌ی گذشته می‌چرخد و حتی بدتر از آن؛ سالی دریغ از پارسال.
پانوشت‌ها: ۱- سوالات مرتبط با «تهدید به خودکشی سرباز، معافیت اعصاب و روان سربازی، خودکشی» – دادراه، درگاه ارتباطی مردم با وکلا و حقوقدانان. ۲- اولین «آش‌خور»های ایران متولد چه سالی بودند؟، خبرگزاری فارس، ۱۹ مهرماه ۱۳۹۹. ۳- معطوفی، اسدالله، تاریخ چهار هزار ساله‌ی ارتش ایران از تمدن ایلام تا ۱۳۲۰ خورشیدی، ۱۳۸۲، ص۶۲. ۴- هاشمی، فاطمه، بازتاب سربازگیری و نظام سربازگیری در میان اقشار مختلف، موسسه‌ی مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۶ آبان ماه ۱۴۰۰. ۵- تاریخچه‌ی خدمت سربازی در ایران، شفقنا، ۲۰ مهرماه ۱۳۹۹. ۶- آذر، مسعود، یک قرن با پوتین و کلاه سربازی: از ‘قبله‌ی عالم’ تا ‘ولی امر’، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۰ فروردین ماه ۱۴۰۱. ۷- مروری بر پرونده‌ی ۸۷ ساله‌ی سربازی در ایران، خبرگزاری ایسنا، ۱۵ خردادماه ۱۳۹۱. ۸- نگاهی به فراز و فرودهای سربازی در ایران؛ سربازی در ایران ۱۰۱ ساله شد!؛ از عدم تلاش برای اصلاح قوانین تا نگاه فعلی مسئولان نظام وظیفه، خبرنامه‌ی دانشجویان ایران، ۱۶ خردادماه ۱۳۹۵. ۹- از سال ۱۳۵۰ تا امروز ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر غایب از خدمت سربازی داریم، سایت شعار سال، ۱۳ بهمن ماه ۱۴۰۰. ۱۰- شرح تفصیلی نظر شورای نگهبان درباره‌ی طرح «اصلاح موادی از قانون خدمت نظام وظیفه مصوب ۱۳۶۳»، شورای نگهبان، ۱۵ فروردین ماه ۱۳۸۹. ۱۱- جزئیات طرح اصلاح قانون نظام وظیفه در مجلس/ سربازی ۵ ساله می‌شود؟، انصاف نیوز، ۲۸ فروردین ماه ۱۴۰۲. ۱۲- کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس طرح نظام وظیفه‌ی عمومی را تصویب کرد، خبرگزاری ایرنا، ۳ دی ماه ۱۳۸۲.مطالب مرتـبط
- صد و چهل و ششمین شماره از ماهنامه‌ی خط صلح منتشر شد
- صدوچهل‌وپنجمین شماره از ماهنامه‌ی خط صلح منتشر شد
- یک سرباز در گچساران خودکشی کرد
- صدوچهل‌وچهارمین شماره از ماهنامه‌ی خط صلح منتشر شد
- صدوچهل‌وسومین شماره از ماهنامه‌ی خط صلح منتشر شد
برچسب ها: آش خور اجباری از سربازی بگو خدمت وظیفه خط صلح رضا خان رضا شاه سربازگیری سربازی سربازی اجباری قانون خدمت نظام وظیفه ماهنامه خط صلح مرتضی هامونیان نظام وظیفه
بدون نظر
نظر بگذارید
منبع خبر: هرانا 
اخبار مرتبط: قصه ی «اجباری» و «آش‌خوری» در ایران؛ هر سال دریغ از پارسال/ مرتضی هامونیان
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران
