اجماع بر سر نقشه راه؛ آیا عادی‌سازی روابط آنکارا- دمشق نزدیک است؟

خبرگزاری مهر- گروه بین‌الملل: در آستانه برگزاری انتخابات ۲۰۲۳ ترکیه، دولت اردوغان برای رهایی از انتقادات داخلی در خصوص بحران پناهندگان و رفع تنش با همسایه جنوبی به مسکو پیشنهاد داد تا با ایجاد مکانیزم سه‌جانبه به تسریع در روند عادی‌سازی روابط آنکارا- دمشق کمک کند. دور نخست این گفتگوها در دسامبر ۲۰۲۲ با حضور وزرای دفاع و اطلاعات روسیه، ترکیه و سوریه در مسکو برگزار شد. پس از این نشست در ۲۴ آوریل ۲۰۲۳ مقامات نظامی- امنیتی این سه کشور به همراه نمایندگان جمهوری اسلامی ایران برای امکان‌سنجی روند عادی‌سازی روابط ترکیه- سوریه در روسیه با یکدیگر دیدار کردند. تنها به فاصله چند روز در دهم ماه مه وزرای خارجه چهار کشور بار دیگر در مسکو با یکدیگر دیدار کردند تا درباره پرونده‌های اختلافی و چالش‌های اصلی در مسیر از سرگیری روابط دیپلماتیک میان ترکیه و سوریه به بحث و رایزنی بپردازند. بیستمین نشست آستانه در حالی برگزار شد که کشورهای حاضر در نشست بر سر مسائل کلیدی همچون حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت سوریه، مبارزه مشترک با تروریسم، پایان غارت منابع طبیعی سوریه و محکومیت تداوم اشغال‌گیری صهیونیست‌ها در جولان با توافق رسیدند.

دیدار سه‌جانبه مسکو

پس از دوازده سال قطع روابط دیپلماتیک میان سوریه و ترکیه، وزرای دفاع و اطلاعات دو کشور در مسکو با یکدیگر دیدار و گفتگو کردند. به گزارش وزارت دفاع ترکیه در دسامبر ۲۰۲۲ خلوصی آکار وزیر دفاع و هاکان فیدان رئیس وقت سازمان اطلاعات ملی ترکیه با علی محمود عباس وزیر دفاع، علی مملوک رئیس اطلاعات سوریه و سرگئی شویگو وزیر دفاع سوریه دیدار و گفتگو کردند. این جلسه نخستین دیدار رسمی مقامات عالی‌رتبه ترکیه- سوریه پس از یک دهه قطع روابط سیاسی است.

به گزارش خبرگزاری رویترز راه‌حل بحران سوریه، مسئله آوارگان و تلاش‌های مشترک برای مبارزه با گروه‌های افراطی از جمله موضوعات مورد بحث در این نشست سه‌جانبه بود. در جریان نشست مسکو طرفین توافق کردند تا در آینده برای تضمین ثبات در سوریه و منطقه این دیدارها را ادامه دهند. با آنکه طی یک دهه اخیر مقامات ترک و سوری در قالب‌های غیر رسمی با یکدیگر دیدار کردند اما در روند عادی‌سازی روابط دمشق- آنکارا این دیدار به عنوان نقطه عطف در نظر گرفته خواهد شد. برای مسکو بهبود روابط میان دو دمشق- آنکارا سبب کاهش تنش‌های ژئوپلیتیکی در مدیترانه شرقی و افزایش تمرکز نیروهای روس در جنگ اوکراین خواهد شد.

اضافه شدن نمایندگان ایران به گفت‌وگوهای روسیه

یک ماه پیش از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ترکیه، در آوریل ۲۰۲۳ وزرای دفاع سوریه، روسیه و ترکیه این بار با حضور نمایندگان ایران در مسکو به بحث و رایزنی پرداختند. در جریان این فرمت چهارجانبه نمایندگان چهار کشور به شکل مشخص در خصوص وضعیت امنیتی در سوریه، بازگشت آوارگان و مبارزه با تروریسم به گفتگو نشستند. به گزارش خبرگزاری آناتولی روسای سازمان‌های اطلاعاتی ایران، ترکیه، سوریه و روسیه نیز در این نشست حضور داشتند.

براساس اخبار منتشر شده از حاشیه نشست چهارجانبه مسکو، نمایندگان سوریه خروج نیروهای نظامی ترکیه از شمال سوریه و قطع حمایت آنکارا از معارضان سوری را دو شرط اصلی عادی‌سازی روابط با آنکارا قرار داده است. در سوی مقابل ترک‌ها «اجرای قطع‌نامه ۲۲۵۴، حل‌وفصل مسالمت‌آمیز بازگشت آوارگان سوری و مبارزه با تروریسم کردی» را سه شرط ازسرگیری روابط دیپلماتیک با دولت اسد قرار دادند. در این کشاکش سیاسی ایران حامی مواضع مشروع دمشق براساس اصل حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت سیاسی در سوریه است.

دیدار تاریخی وزرای خارجه

تنها به فاصله چند روز پس از دیدار مقامات نظامی- امنیتی ایران، روسیه، سوریه و ترکیه، وزرای خارجه چهار کشور در دیداری تاریخی در مسکو با یکدیگر دیدار و گفتگو کردند. فیصل مقداد وزیرخارجه سوریه در مصاحبه با خبرگزاری سانا گفت که علی‌رغم روند منفی مذاکرات در سال گذشته، فرصت جدیدی برای همکاری میان دمشق- آنکارا ایجاد شده است. وی در ادامه افزود بدون خروج همه نظامیان ترکیه از خاک سوریه مذاکره بی‌فایده بوده و به نتیجه واقعی نخواهد رسید.

در سوی دیگر وزارت خارجه روسیه فضای مذاکرات میان طرفین را مثبت و سازنده ارزیابی کرد. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در جریان کنفرانس خبری گفت که پس از این نشست سوریه- ترکیه موظف به تهیه نقشه راه برای عادی‌سازی روابط شدند. این دیدار تاریخی در حال صورت گرفت که پیش از این برخی منابع خبری از تمایل رجب طیب اردوغان برای دیدار با بشار اسد و کسب «برگ برنده» در رقابت با کمال قلیچدار اغلو سخن می‌گفتند. در سوی مقابل اسد با تکرار شروط پیشین دمشق، شرط دیدار با اردوغان را خروج نیروهای ترک از خاک سوریه اعلام کرد.

بیستمین نشست آستانه

تاکید بر استقلال و یکپارچگی سرزمینی و استقبال از مذاکرات چهارجانبه ایران، روسیه، سوریه و ترکیه دو موضوع کلیدی در جریان مذاکرات بین‌المللی سوریه در آستانه قزاقستان بود. بیستمین نشست آستانه در حالی برگزار شد که ظاهراً طرفین مذاکره، به‌ویژه دمشق- آنکارا بر عادی‌سازی وضعیت تاکید کردند. در جریان این نشست نمایندگان اردن، عراق، لبنان و سازمان ملل نیز به عنوان اعضای ناظر حضور داشتند. دیگر نکته مورد توافق در این نشست فراهم کردن مقدمات داخلی برای بازگشت امن و داوطلبانه سوری‌ها به کشورشان بود.

شاید مهم‌ترین بندهای نشست اخیر آستانه مخالفت با تسلط غیرقانونی بر نفت سوریه و محکومیت حملات نظامی رژیم صهیونیستی به دمشق باشد. پس از بازپس‌گیری بیشتر مناطق اشغالی از دست معارضان و گروه‌های تروریستی، حال دمشق به دنبال اخراج نیروهای اشغالگر آمریکا و ترکیه از شمال سوریه، به‌ویژه شرق رود فرات است. در این روند جدید دمشق علاوه بر ایران و روسیه به دنبال جلب حمایت دولت‌های عربی جهت تشدید فشارها بر واشنگتن- آنکارا است. هدف از این راهبرد اخراج نیروهای اشغالگر و تسلط مجدد دمشق برای منابع طبیعی این کشور است. در این روند ترکیه به دنبال ایجاد عمق راهبردی دائمی در سوریه و تسلط بر مسیرهای کریدوری همچون جاده T-۴ و T-۵ است. با این حال افزایش فشارهای خارجی و روند بازگشت سوریه به جهان عرب به میزانی است که می‌تواند مقدمات عقب‌نشینی ترکیه را از مواضع رادیکال گذشته فراهم آورد.

بهره سخن

«پایان اشغال نظامی شمال سوریه»، «توقف حمایت آنکارا از معارضان سوری»، «بازگشت آوارگان» و «آینده نظام سیاسی سوریه» چهار موضوع مورد مناقشه در گفت‌وگوهای چهارجانبه مسکو است. دمشق به دنبال احیای حاکمیت سیاسی در ۱۰ درصد خاک تحت اشغال ترکیه و بازگشت امن ۳.۵ میلیون مهاجر از همسایه شمالی است. در سوی مقابل ترک‌ها به دنبال ایجاد منطقه امن تا عمق ۳۰ کیلومتری مرز مشترک با سوریه، جلوگیری از خودمختاری گروه‌های کردی و ورود معارضان سوری به حیات سیاسی دمشق یا اخذ حق خودمختاری برای مناطقی همچون استان ادلب هستند.

پیروزی اردوغان در انتخابات ترکیه یکی از انگیزه‌های اصلی وی برای عادی‌سازی روابط با سوریه و دیدار با بشار اسد را از بین برد. در سوی دیگر طبق نظرسنجی‌های داخلی ترکیه بالای ۸۲ درصد مردم این کشور با اعطای حق شهروندی به آوارگان سوری مخالف‌اند. در این دوگانه به نظر می‌رسد رهبر حزب عدالت و توسعه قصد دارد تا سیاستی پیچیده اتخاذ کند. از یک سو آنکارا با پیگیری روند مذاکرات چهارجانبه مسکو قصد دارد این سیگنال را به افکار عمومی ترکیه ارسال کند که دولت وی قصد دارد تا مشکل آوارگان را حل کند.

همچنین وی قصد دارد تا از این پیام را به ایران و روسیه بفرستد که ترکیه متعهد به حل‌وفصل مسالمت‌آمیز بحران سوریه است. در عمل اما به نظر می‌رسد ترک‌ها قصد دارند با پافشاری بر تداوم حضور نظامی در خاک سوریه و حمایت از اپوزیسیون سوری جلوی به نتیجه رسیدن مذاکرات را بگیرند. در وضعیت تعلیق اردوغان این امکان را دارد تا همچنان از اهرم مهاجران در برابر اتحادیه اروپا استفاده کرده و علاوه بر دریافت کمک‌های مالی، روند پیوستن به اتحادیه اروپا را مجدداً از سر بگیرد.