سیزدهم تیر؛ روز جشن تیرگان و روز ملی دماوند

در فرهنگ کهن ایرانی، جشن‌های بسیار در طول سال داشته‌ایم که امروزه چند تایی از آن‌ها همچنان فراگیر هستند و شماری هم کم‌وبیش فراموش شده یا به‌صورت محدود و در میان محفل‌ها و یا در محل‌ها و منطقه‌هایی خاص برگزار می‌شوند. خوشبختانه جشن‌های کهنی هم هستند که باززنده شده و کم‌کم به شکل‌هایی نو و در ترکیب با مضمون‌های نو در گوشه‌وکنار کشور برگزار می‌شوند. جشن تیرگان که از مجموعه «جشن‌های آب» بوده، از این دسته است و در دو دهه‌ی گذشته، دوباره و آرام‌آرام به رویدادی با بازتاب ملی بدل شده است.

هاشم رضی در کتاب «جشن‌های آب» نشان داده که جشن تیرگان نه‌تنها در دوران پیش از اسلام، که پس از این دوره هم در سرزمین‌هایی از شمال افریقا تا پاکستانِ کنونی و هند با آدابی مانند آب‌پاشان و غسل در رودخانه‌ها و رفتن به سرِ چاه‌ها و شستشوی خود و نوازندگی و شادخواری، چه از سوی مردم کوچه و بازار و چه از سوی حکومت‌ها، برگزار می‌شده است. می‌توان گفت که تیرگان، به‌ویژه جشنی برای نکوداشت آب بوده است. امروزه، با شرایط سختی که در زمینه‌ی آب داریم، بسیار بجا است که طرح مشکل و چاره‌اندیشی برای آن را در فضای جشن و با سخنان امیدبخش هم داشته باشیم. تیرگان یکی از بهترین فرصت‌ها برای این‌گونه کنش اجتماعی است.

از اوایل دهه‌ی هشتاد، محفل‌های فرهنگیِ چندی به‌مناسبت تیرگان همایش‌ها و نشست‌ها و رویدادهای شادمانه‌ای داشته‌اند. برای نمونه، اشاره می‌کنم به جامعه‌ی کوه‌نوردی کشور که یک جامعه‌ی بزرگ و اثرگذار، به‌ویژه در موضوع حفاظت از محیط‌های طبیعی است. در آن سال‌ها، گروهی از کوه‌نوردان تهرانی با پیشنهاد اولیه‌ی حسین عبیری گلپایگانی تصمیم گرفتند که یک روز از سال را به نام روز ملی دماوند بخوانند تا انگیزه‌ای شود برای طرح مسایل این کوهِ ملی و نماد سرزمینی. در انجمن کوه‌نوردان ایران موضوع مطرح و قرار شد که سیزدهم تیر، روز جشن تیرگان که با اسطوره‌های آرش کمانگیر و آن صعود سرنوشت‌ساز به چکاد البرز کوه، و همچنین با داستان نبرد تیشتر یا تیر (فرشته‌ی باران) با اَپوش (دیو خشکسالی) و پیروزی نهایی تیشتر پیوند دارد، به‌عنوان روز ملی دماوند خوانده شود. با کارهای رسانه‌ای در روزهای تیرگان و در پی برگزاری مراسم سالانه در یکی از جمعه‌های نزدیک به سیزدهم تیر در شهر رینه (در پای دماوند) و دیگر نقاط کشور؛ با ثبت دماوند به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ملی از سوی سازمان میراث فرهنگی در سال 1387؛ و با شکل‌گیری «انجمن دوستداران دماوندکوه» امروزه جشن تیرگان دوباره شناخته شده و محبوبیت یافته است.

باز اشاره می‌کنم که یک کاربرد نو از تیرگان و اسطوره‌های مرتبط با آن، راه افتادن جریانی با عنوان «نشان اپوش» در یکی دو سال اخیر است. گروه‌هایی از دوستداران محیط زیست ایران ضمن تماس با شماری از مدیران بخش‌های آب و منابع طبیعی و نیز کمیسیون محیط زیست مجلس و کارشناسان محیط زیست، گزارش‌هایی از طرح‌های مخربِ محیط زیست و منابع آب تهیه کرده و به داوری می‌گذارند تا به بدترینِ آن‌ها «جایزه» یا نشان اَپوش بدهند!

به نظر من جا دارد که اهل فرهنگ بکوشند تا جشن تیرگان را بیش از این‌ها بشناسانند، و خوب است که مردم هم در چنین روز خوبی گردهمایی‌های شادمانه داشته باشند و البته در این نشست و برخاست‌ها، برای حفظ آب و خاک و هوای کشور سخن بگویند و راهکار بجویند.

* مدیر گروه دیده‌بان کوهستانِ انجمن کوه‌نوردان ایران