جمال اسکویی: ساخت مستند خوب بودجه زیاد می‌طلبد/ ابعاد پنهان تمدن ما در مستند «شهر‌های پنهان ایران»

جمال اسکویی نویسنده و کارگردان مستند «شهرهای پنهان ایران» در گفت‌وگو با میزان در مورد ساخت این مستند گفت: مجموعه مستند «شهرهای پنهان ایران» سوژه‌ای ناب بود؛ به همین دلیل در ابتدا آن را به صدا و سیما معرفی و در ادامه پس از تایید زمینه را برای ساخت این مستند فراهم کردم. «دستکندهای پنهان ایران» شنبه تا چهارشنبه ساعت ۱۹ از شبکه مستند پخش می‌شود.

وی اظهار کرد: دستکندهای تاریخی در جغرافیای متفاوت و در مناطق کوهستانی و سردسیر و یا در مناطق کویری و گرمسیر واقع‌ شده و کارشناسان و باستان‌شناسان، علت‌های گوناگونی را برای احداث این پناهگاه‌های زیرزمینی عنوان کرده‌اند که در طول قرن‌های متمادی، کاربری این سازه‌ها تغییر کرده است.

اسکویی ادامه داد: مجموعه مستند «شهرهای پنهان ایران» در هر بخش به معرفی دستکندهای «نوش‌آباد در کاشان»، «دژمنده در زنجان»، «ارزانفود در همدان»، «سامن در همدان»، «کردعلیا در اصفهان» و «رباط آغاج در خمین» پرداخته و می‌کوشد شرایط جغرافیایی و تاریخی و مردم‌شناسی این آثار را به تصویر بکشد.  

وی به دشواری‌های زمان تولید مستند «شهرهای پنهان ایران» پرداخت و اظهار کرد: در زمان کار با دشواری‌های فراوانی روبه‌رو بودیم، چون برخی از دستکندها به دلیل طمع‌کاری برخی افراد سودجو به منظور کشف اشیای عتیقه به صورت غیرکارشناسی کنده و تخریب شده بود، به همین دلیل امکان و احتمال هر گونه ریزش در برخی از این دستکندها زیاد بود و این مهم کار فیلمبرداری را با مشکل مواجه می‌کرد. صعب‌العبور بودن برخی دیگر از دستکندها فیلمبرداری و صدابرداری را با دشواری روبه‌رو می‌کرد. گاهی کمبود هوا مانع از نفوذ بیشتر در این دستکندها می‌شد. از سوی دیگر برای پیش روی در برخی از این دستکندها و گذر از تونل‌ها مجبور بودیم به صورت سینه‌خیز بخش‌هایی را پشت سر بگذاریم، اما با این همه همراه با راهنماهای محلی حرکت می‌کردیم و این گزینه نیز خطراتی را به همراه داشت.

این مستندساز علل پرداخت به مستند «شهرهای پنهان ایران» را بیان کرد و افزود: معتقد بودیم مستند «شهرهای پنهان ایران» هیجان و کنجکاوری مخاطب را برمی‌انگیزد. در عین حال بخش از سرگذشت سرزمین کشور ما را مشخص می‌کند. اگرچه تحول زمان در ادوار اخیر کاربری برخی از این دستکندها دچار دگرگونی کرده بود و مردم محلی به عنوان مکانی برای گله گوسفندان از آن بهره‌برداری می‌کردند.  

وی در مورد تحقیقات به دلیل ساخت مستند «شهرهای پنهان ایران» بیان کرد: تحقیقات مهم‌ترین رویکرد ما برای ساخت مستند «شهرهای پنهان ایران» بود از این رو برای کسب اطلاعات به کمک کارشناسان میراث‌فرهنگی و مقاله‌های مهم و مستند رفته و به جمع‌آوری آن پرداختیم. بررسی‌ها حاکی از این مهم بوده که قدمت برخی از این دستکندها به حدود زمان اشکانیان و ساسانیان بازمی‌گردد و علت ساخت آنان نیز برای در پناه ماندن مردم از دشمن و یا شرایط بد آب و هوایی بوده، حتی برخی از این دستکندها برای اعمال مذهبی در نظر گرفته شده بود. به نظر می‌رسد در دوران دین زرتشت، اعتقادات متفاوت با مخالفت سخت روحانیون زرتشتی همراه می‌شد، به همین دلیل برخی از افراد مانند مانی و غیره برای حفظ و یا به جا آوردن مراسم آیینی خود از این دستکندها استفاده می‌کردند. البته کاربری دیگری برای برخی دستکندها مشخص شده که محلی برای دفن درگذشتگان بوده و هدایا و ابراز و اشیایی همراه آنان بوده است. آنان در اتاق‌هایی در بسته قرار می‌گرفتند که در این دستکندها تعبیه شده بود و ۶۰ تا ۷۰ اسکلت در این زمینه یافته شد.

اسکویی شاخص خاصی را برای دستکندها اعلام و اظهار کرد: دستکندها ویژگی‌های خاصی دارند و عموما کاربری‌های ویژه‌ای در دوران تاریخ داشته‌اند؛ شاخص‌هایی که بر اساس آن می‌توان دخمه‌ها را از دستکندهایی قدیمی جدا دانست.

وی جذاب‌ترین مستند «شهرهای پنهان ایران» را مستند نوش‌آباد دانست و بیان کرد: هر کدام از این دستکندها ویژگی‌ها و جذابیت‌های خاص خود را داشت که به تصویر کشیده شده، اما مستند نوش‌آباد بسیار خاص بود. حفاری بر روی دستکندها نوش‌آباد با توجه به نوع خاک رسی که داشت، ویژه بود. این دستکند در سه طبقه با ورودی‌ها و خروجی‌های خاص که برخی از زیر منازل و یا آب انبار و داخل بازار سر در می‌آورد، همراه بود، تا مردم در زمان خطر با سرعت بیشتری وارد دستکند شوند. پنج کیلومتری شمال کاشان، شهری است که آن را اقامتگاه انوشیروان، پادشاه ساسانی خوانده و انوش‌آباد نامیده است و باستان‌شناسان معتقدند که این محل از مراکز عمده مسکونی فلات ایران بوده است. این دستکند در زیر شهر نوش‌آباد قرار دارد. بزرگ‌ترین و شگفت‌انگیزترین ساختارهای معماری شهری دور از چشم‌ها پنهان مانده است.

این مستندساز افزود: بر روی برخی از این دستکندها تحقیقات لازم انجام نشده است، به همین دلیل نمی‌توان در مورد کاربری آنان سخن گفت. آنچه مطرح می‌شود عموما گمانه‌زنی‌هایی است که به واسطه آثار دیده شده، مطرح می‌شود. برخی اهالی نیز حفاری نادرست انجام داده‌اند و باعث نابودی این دستکندها شده‌اند.  

وی اهمیت تاثیر مسائل مالی بر ساخت مستند را مورد بررسی قرار داد و بیان کرد: کار مستند بر این مبنا پایه‌گذاری شده است که باید سوژه‌ها را از دل جامعه بیرون بیاوریم و با استفاده از ابرازی که در دست داریم بتوانیم به سوژه بپردازیم، اما مشکلات مالی زمینه را برای تهیه مستندها سخت و دشوار کرده است. به خصوص که در چند سال اخیر هزینه‌ها بسیار بالا رفته است و به همین دلیل کارگردان و تهیه‌کننده تلاش می‌کنند تا با سرعت زیاد و هزینه‌های کم به تولید اثر بپردازند. هرچه تعداد روزها کمتر شود، بودجه شما در شرایط مطلوب‌تری هزینه می‌شود. گذر زمان باعث افزایش هزینه‌های تولید می‌شود.  

اسکویی اشاره‌ای به دستمزدها و اجاره تجهیزات داشت و تاکید کرد: بودجه‌های کم برای ساخت مستند از یک سو و تورم که باعث بالا رفتن روز به روز قیمت‌ها می‌شود، از سوی دیگر، افزایش قیمت اجاره ابزار و تجهیزات و همچنین دستمزدها شرایط سختی را برای ساخت مستند فراهم می‌کند. یکی دیگر از دشواری‌های مستند «شهرهای پنهان ایران» مکان‌هایی بود که برای فیلمبرداری در آنجا حضور پیدا می‌کردیم؛ به عنوان مثال هنگامی که در نوش‌آباد باید با طناب وارد چاه می‌شدیم و بعد از آن نیز تجهیزات را با خود حمل می‌کردیم، دشواری‌های فراوانی داشتیم. دوربینی که نیازمند وسیله‌ای برای حمل و نقل داشت تا حرکت و لرزش دوربین در فیلم دیده نشود و یا صدابرداری نیز به همراه تجهیزات کار می‌کرد. همچنین نورپردازی داخل دستکند که سختی کار ما را بیشتر می‌کرد. در برخی از راهروها مجبور بودیم سینه‌خیز حرکت کنیم و یا با کمبود هوا در برخی راهروها مواجه می‌شدیم که کار را برای ما دوچندان دشوار می‌کرد. با این همه ۹۰درصد فیلمبرداری ما در دستکندها و زیر زمین انجام می‌شد و خطرات ریزش سقف دستکندها که قابل پیش‌بینی نبودند، از جمله چالش‌های پیش روی مستند «شهرهای پنهان ایران» بود.  

وی تاکید کرد: فضاها و معماری‌های ناشناخته بسیاری در سطح کشور ما وجود دارد که از گذشتگان برای ما بر جای مانده است. این میراث گرانبها می‌تواند با مرمت و بازسازی، منبع ارزی ارزشمند برای کشور باشد و با هموار کردن زمینه جذب گردشگر به درآمدهای خوبی دست یابیم. صدا و سیما نیز در این زمینه می‌تواند با اختصاص منابع بیشتری به ساخت مستندهایی که میراث گذشته ما مطرح بپردازد؛ اگر چه ساخت مستندهای تاریخی دشواری‌های بسیاری دارد. اختصاص بودجه بیشتری به معنی تبلیغ و معرفی پتانسیل‌های گردشگری و جذب سرمایه‌گذار همچنین جذب گردشگر خواهد بود، بدین ترتیب آثار ارزشمند علاوه بر صادرات فرهنگ ایرانی به سایر مناطق دنیا بخش عمده‌ای از میراث و تمدن کشور را به تصویر می‌کشد. امیدوارم به سمت و سویی برویم که بتوانیم بیشتر به این نوع از سوژه‌ها بپردازیم.  

اسکویی به حضور مستندهای که به معرفی جاذبه‌های گردشگری منجر می‌شود، مطرح و خاطرنشان کرد: برای معرفی فرهنگ و آثار تمدنی می‌توان به رایزنی با مدیران سایر رسانه‌های خارجی برای پخش این مستندهای پرداخت.

وی بار دیگر دشواری‌های ساخت مستند را مورد ارزیابی قرار داد و تصریح کرد: برای ساخت مستندهای خوب باید هزینه‌های خوب کرد. بالا رفتن بودجه فرهنگی و توجه به مستندسازی درباره تاریخ باید افزایش داشته باشد. گاهی در مستندهای با کیفیت دیده می‌شود که برای ساخت یک پلان یک هفته زمان گذاشته می‌شود، اما ما در شرایط فعلی و با توجه به بودجه بسیار کم بخش فرهنگی نمی‌توانیم مستندهایی در این حد را تولید کنیم.  

 انتهای پیام/