نگاهی به آیین‌های عزاداری مردم قم در ماه محرم

ایسنا/قم عزاداری ماه محرم با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم مناطق مختلف کشور آمیخته شده و در هر گوشه‌ای از کشور این آیین به سبک و روش خاص خود برگزار می‌شود.

قیام عاشورا یکی از مهمترین اتفاقات تاریخ است و جاودانگی این قیام بر جهاد و شهادت بنا گذاشته شده است. مکتب عظیم امام حسین (ع) درس جوانمردی، ایثار و گذشت را به انسان‌ها آموخت و درس‌های بی‌شماری برای هر فردی دارد.

محرم و صفر در نزد مسلمانان عالم به‌ویژه مردم کشور ما، ایامی برای عزاداری است. همه‌ساله آیین‌های سوگواری برای سرور و سالار شهیدان عالم اباعبدلله الحسین(ع) در مناطق شهری و روستایی مختلف کشور از سوی عزاداران حسینی اجرا می‌شود که ریشه در فرهنگ دینی مردم آن منطقه دارد.

باید گفت عزاداری محرم با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم مناطق مختلف کشور آمیخته شده و می بینیم که در هر گوشه‌ای از کشور این آیین به سبک و روش خاص خود برگزار می‌شود.

مردم قم از دیرباز در برپایی مجالس اهل‌بیت به خصوص امام حسین (ع) و یاران باوفایش رسوم خاص خود را دارند از همین رو با هدف معرفی گوشه‌ای از این آداب و رسوم با پژوهشگر تاریخ قم به گفت‌وگو پرداختیم.

حسین صادقی پژوهشگر تاریخ قم در گفت‌وگو با ایسنا عنوان کرد: یکی از مهمترین مراسم‌های عزاداری حسینی در قم تعویض پرچم گنبد کریمه اهل‌بیت (ع) حضرت معصومه (س) است.

تکایای قم

وی ادامه داد: در شهر قم تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی بسیاری وجود دارد از جمله، مدرسه حاج سید صادق روحانی، تکیه شاه خراسان، تکیه آقا سید حسن، تکیه چهل اختران، تکیه شاهزاده حمزه و چهارمردان و همچنین تکیه اشراقی، میدان میر، قلعه عموحسین و آقا حسن گل از جمله تکیه‌های قدیمی شهر هستند که قدمتی بیش از ۱۰۰ساله دارند.

صادقی افزود: تکیه یا تکیه‌گاه، بعد از مسجد، در حقیقت پایگاه معنوی مسلمانان، به ویژه شیعیان به حساب می‌آید و جایی است که مردم با تعزیه خوانی و سوگواری بر سالار شهیدان و یاران باوفایش به او متوسل می‌شدند. در گذشته تا پایان حکومت قاجاریه، محوطه تکایا، مانند امروز مفروش نبود و اکثر عزاداران، بر روی زمین خاکی می‌نشستند و فقط تعداد معدودی از زنان و مردان بودند که پارچه کوچکی جهت زیرانداز همراه خود می‌آوردند.

نوحه‌خوانی برنامه رایج در مراسم عزاداری قم

این پژوهشگر تاریخ قم با بیان اینکه یکی از برنامه‌های مهم تکایا در سراسر کشور و به‌خصوص در قم، نوحه‌خوانی بوده است، گفت: نوحه خوانان مردمانی وارسته و پاک نهاد بودند؛ آنان در قبال نوحه خوانی، وجهی مطالبه نمی‌کردند و احتمالاً در شب آخر عزاداری، کله قند، کلاه یا عبایی به عنوان تبرک به آنها می‌دادند و اکثراً این مقدار را قبول نکرده و می‌گفتند نوحه‌خوان برای رضای خدا و احیای شعائر دین می‌خواند نه برای کسب مال و منال.

سردم و سخنوری در تکایای قم

صادقی اضافه کرد: سردم و سخنوری که از یادگارهای دوران صفویه است و مراسم شعرخوانی بوده که به تشکیلات تکایای قدیمی افزوده شده و یکی از مراسم مهمی بوده که خواهان بسیار داشته است.

وی افزود: مرشد هر تکیه، سردم را با لوازم هفده سلسله پیشکسوت، آذین بندی نموده، قرآنی با رحل بر بالای آن قرار می‌داد و مدخل آن را با قفلی که دو سر زنجیر را به هم وصل می‌کرد، مسدود می‌نمود و در ادامه، به تفصیل وسایلی که در هر سلسله در سردم قرار می‌گرفته، اشعاری در آن خوانده می‌شود و حالت‌های اجرای آن را به مرحله اجرا درمی‌آورد.

این پژوهشگر تاریخ قم یادآور شد: تکایای مشهور در قم  که در آن سردم می‌بستند شامل تکیه سنگ‌سیاه، تکیه چهارمردان، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی‌ها و تکیه باغ‌پنبه بود.

سنگاب‌خانه با کارکردی شبیه به سقاخانه

صادقی بیان کرد: سنگاب، کاسه بزرگ سنگی بوده که در معابر، بازار، خانه‌ها، اماکن عمومی و به ویژه بناهای مذهبی جهت رفع عطش مردم قرار می‌گرفته و کارکردی شبیه به سقاخانه داشته است؛ معروف‌ترین و با سابقه‌ترین سنگاب‌خانه‌هایی که در ایام محرم در قم  برپا می‌ شد، سنگاب‌خانه مرحوم میرزا محمد فخیمی بوده است که در سال ۱۳۰۰ ش بنیان آن گذاشته شد و مدت سی سال دوام داشت، این سنگاب‌خانه را ابتدا در جنب حرم مطهر، مقابل میدان آستانه و سپس روبه‌روی گذر خان برقرار می‌کردند.

وی ادامه داد: سقاها به وسیله مشک از آب انبار سرداب و دیگر جاها، آب آشامیدنی برای مردم عزادار و دسته‌ها تهیه می‌کردند و در ظرف‌های مخصوص که سنگاب نام داشت، می‌ریختند؛ سنگاب‌خانه‌ها، دارای تزئیناتی از قبیل چراغ‌های الوان، کتیبه، عکس و شمایل بود.

این پژوهشگر تاریخ قم گفت: اغلب هیات‌های عزاداری در مقابل این سنگاب‌خانه به عزاداری و شبیه‌خوانی می‌پرداختند و پس از آن که در سال ۱۳۲۹ شمسی میرزا محمد فخیمی به سوی حق شتافت و در صحن مطهر حضرت معصومه (س) مدفون گشت، دیگر سنگاب‌خانه عظمت گذشته خود را نداشت و کم کم از رونق افتاد.

نذر شامی پزان

صادقی بیان کرد: این یکی از آیین‌ها و مراسم‌های خاص در قم است که در بین دسته‌ای خاص هرساله انجام می‌شود. مراسم آیینی شامی پزان از سوی خانواده آسیدحسین و با حضور اجتماع دختران و زنان برای پخت نذری انجام می‌شود.

برپایی سفره نذری

وی برپایی سفره‌های نذری را از دیگر رسوم دانست و گفت: سفره حضرت ابولفضل (ع) که مواد تشکیل دهنده سفره عبارت است؛ از نان و پنیر و خرما، سبزی، عدس پلو، آش، شله زرد. در این مراسم روضه حضرت ابوالفضل‌(ع) خوانده می‌شود و همه با هم ذکر می‌خوانند ای ماه بنی هاشم، خورشید لقاء عباس، ای نور دل حیدر، شمع شهدا عباس، با محنت و درد و غم من رو به تو آورده‌ام، از بهر خدا عباس، از بهر خدا عباس.

صادقی ادامه داد: سفره حضرت زینب(س) که مواد تشکیل دهنده آن آش اماج است که سیب زمینی خرد کرده به آن می‌زنند و اگر خواستند حلوا کنار آن باشد هم اشکال ندارد؛ سفره امام حسن(ع) که مواد تشکیل دهنده کوکوی سبزی، خیار، شله زرد، سبزی و نان پنیر و پلو سبزی است، در سفره حضرت امام حسن(ع) وسایلی که استفاده می‌شود همه سبز است از جمله سفره، بشقاب و لیوان و پارچ در این مراسم روضه حضرت امام حسن (ع) نیز خوانده می‌شود.

این پژوهشگر تاریخ قم افزود: سفره حضرت رقیه(س) از دیگر سفره‌های نذری است که در این مراسم خشتی تهیه می‌شود و روی آن شمع گذاشته می‌شود و پارچه‌ای که به عنوان سفره گذاشته می‌شود باید سیاه باشد نان و پنیر خرما و سبزی در سفره گذاشته می‌شود و بچه‌های کوچک چادر سر می‌کنند شمع دست می‌گیرند و دور سفره ذکر می‌گویند و بسته راه می‌روند.

آیین نخل‌گردانی در روز عاشورا

در ادامه با پژوهشگر فرهنگ مردم در روستای دستگرد در رابطه با آیین سوگواری این روستا به گفت‌وگو پرداختیم.

مصطفی جعفرزاده در گفت و گو با ایسنا عنوان کرد: آیین‌های عزاداری در روستای دستگرد قم از سال ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۵۰تغییراتی داشته است؛ در گذشته آیین‌هایی مثل "کتل‌گردانی" به همراه "نخل‌گردانی" وجود داشت که با درگذشت پیرغلامان این رسم به فراموشی سپرده شد ولی آیین نخل‌گردانی همچنان در روز عاشورا در روستای دستگرد با شکوه خاص و پرشور برگزار می‌شود.

وی با بیان اینکه در قدیم مراسم عزاداری دهه اول محرم در روستای دستگرد از روز پنجم محرم آغاز می‌شد، گفت: بخشی از آیین نخل‌گردانی، بستن و آذین‌بندی نخل بود که پیرغلامان در روز هفتم محرم با وسایل قدیمی و پارچه‌های زیبا نخل را آذین می‌بستند و از سال ۱۳۷۳با فوت پیرغلامانی که مهارت بستن و آذین‌بندی نخل را داشتند، دیگر این کار انجام نمی‌شود و نخل به صورت بسته شده و آماده در تکیه نگهداری می‌شود و هرسال روز عاشورا با حضور مردم روستاهای دستگرد و تیره و دیگر عزاداران، نخل‌گردانی انجام می‌شود.

جعفرزاده با اشاره به اینکه رسم و آیین نخل‌گردانی با مشارکت اهالی روستای تیره برگزار می‌شود، گفت: نخل روستای دستگرد ۱۲پایه دارد که هرپایه صاحب دارد و از نسل‌های گذشته تا به امروز هرپایه نخل برای یک طایفه و خاندان است که در روز نخل‌گردانی وارثان صاحب هر پایه، پایه‌ها را بر روی دوش خود حمل می‌کنند و در مسیر به همه کسانی که بخواهند زیر پایه نخل بروند، اجازه داده می‌شود.  

وی بیان کرد: در مراسم نخل‌گردانی در طول مسیر دوجا نخل از حرکت باز می‌ماند تا کسانی که بیمار هستند و یا حاجت دارند از زیر نخل عبور کنند یکی در مقابل تکیه و یکی هم روی کوه «تپه‌سفید» است که آن تپه نیز در اصل نمادی از تل زینبیه است که عزاداران در بالای آن  زیارت عاشورا و نماز ظهر و عصر را می‌خوانند و سپس دسته عزاداری به سمت امامزاده روستا باز می‌گردد.

جعفرزاده گفت: بعد از بازگشت دسته عزاداری، «کله قندهایی» توسط  تازه دامادها به نخل اهدا می‌شود که این قندها به اهالی روستای تیره اهدا می‌شود و بخشی نیز صرف حسینیه می‌شود و نخل هم به تکیه آورده می‌شود، در بین راه هم اهالی در جلوی خانه هایشان از عزاداران پذیرایی می‌کنند.

وی ادامه داد: در واقع نخل نماد تابوت امام حسین علیه‌السلام است که با احترام بر روی دوش مردم حرکت می‌کند و عده‌ای نخل را عظمت روز عاشورا می‌دانند.

رسم علم‌بندان

این فرهنگی بازنشسته تصریح کرد: رسم علم‌بندان نیز از رسومی بود که در روستا انجام می‌شد، دو تن از اهالی روستا که صاحب علم بودند شب تاسوعا علم را به منزل خود می‌بردند و با پارچه‌های مختلف و آینه آن را می‌بستند و در عصر تاسوعا آن را به دسته عزاداری می‌سپردند و نوحه سرایی می‌کردند؛ اما بستن «عَلم» هم دیگر انجام نمی‌شود و علم‌ها آماده در تکیه روستا نگهداری و در روز تاسوعا و عاشورا در دسته حمل می‌شوند.

شب عباس‌علی

جعفرزاده بیان کرد: "شب عباس‌علی" یکی از آیین‌هایی بود که در شب تاسوعا برگزار می‌شد؛ در این رسم  خانمی به نام «خاله سلطان» حلوایی را طبخ می‌کرد و به همراه نان و ماست در غرفه‌های ویژه بانوان از آن‌ها پذیرایی می‌کرد و بخشی هم به مردان داده می‌شد اما بعد از فوت این خانم این رسم هم از بین رفت.

وی افزود: در گذشته در کنار نخل گردانی مراسم طبخ آش هم انجام می‌شد که به «آش پای نخل» معروف بود در آن آش سهم پیرغلامان را در ظرفی خاصی قرار می دادند؛ در زمانی که نخل بسته می‌شد زنان و مردان روستای دستگرد طلب حاجات و تبرک می کردند. بانی آش پای نخل سال‌های زیادی است که از دنیا رفته است ولی این آش بانی جدیدی دارد و هرسال پخته و توزیع می‌شود.

آتش زدن خیمه و مراسم شام غریبان

جعفرزاده اضافه کرد: همچنین مراسمی که چند سال است در دستگرد انجام می‌شود بعد از پایان مراسم نخل‌گردانی، آتش زدن خیمه است که آن هم با شور برگزار می‌شود و همچنین مراسم شام غریبان به یاد به اسارت رفتن اهل بیت ابا عبدالله (ع) با حضور مردم روستا و مهمانان در حسینیه روستا برگزار می‌شود.

انتهای پیام