«نذر علم» یا پوششی برای فعالیت‌های مشکوک؟

شهریور دو سال پیش که لیندا در جشن فارغ‌التحصیلی از دانشگاه تهران برای محیط دانشگاه، چنارهای بلند و گوشه‌های دنج درس‌خواندنش اشک می‌ریخت، دکتر ر. او را در آغوش گرفت و در گوشش زمزمه کرد: «یک روز دوباره به همین‌جا برخواهی گشت.»

لیندا به یاد آورد که دکتر ر. چه قدر به او کمک کرده تا بتواند پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد را با موضوع «استفاده از تکنیک‌های بیوتکنولوژی در بهبود عملکرد گیاهان مقاوم به تنش‌های زیست محیطی» با بهترین نمره به پایان برساند و همین طور به یاد آورد که توصیه‌ دکتر ر. برای یافتن بورسیه‌ دانشگاهی در آمریکا عامل اصلی تقاضای تحصیل کردن او بوده. 

او اکنون در دانشگاه برکلی کالیفرنیا دوره‌ دکترا را پشت سر می‌گذارد و در این دو سال دریافته که در کشورهای توسعه یافته، قدر پژوهش‌های علمی را می‌دانند.

لیندا به زمانه می‌گوید:

در ایران برای گرفتن کیت‌های آزمایشگاه، بازدید از مراکز بیوتکنولوژی یا حتی نمونه‌های آزمایشگاهی، هزار جور نامه و دفتر و دستک لازم داشتیم. آخر سر هم با چند تا وسیله و ابزار تاریخ گذشته ما را راضی نگه می‌داشتند. بهانه‌شان این بود که بودجه نداریم. حالا می‌فهمم که مسوولان دولتی در کشور ما قدر و ارج علم را نمی‌دانند. برای همین است که ما فقط مقاله می‌نویسیم و کار عملیِ علمی در ایران هر سال به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد.

یک میلیون نذر علمی

دهم خرداد ۱۴۰۲ خبرگزاری امنیتی تسنیم خبر داد:

طبق تفاهم‌نامه‌ بنیاد علم و فن‌آوری مصطفی و بانک‌های قرض‌الحسنه، هر ایرانی می‌تواند از یک تا ۳۰۰ میلیون تومان وام بدون کارمزد دریافت کند و با اهدا به بنیاد مصطفی، در نذر علمی مشارکت کند تا شعار «یک میلیون نفر، یک میلیون نذر علمی» تحقق پیداکند.

واکنش لیندا به این خبر ابراز تاسف است:

من در مورد جایزه‌ مصطفی اطلاعی ندارم اما اولین سوالی که به ذهنم می‌رسد این است که چه‌طور اینجا بذل و بخشش وجود دارد اما برای یک دانشجو که به امکانات اندک آزمایشگاهی نیاز دارد، پول نیست؟ این خیلی خنده‌دار است که بگوییم ما با تولید علم در کشور کاری نداریم اما اگر در جهان اسلام کسی چیزی کشف کرد به او جایزه‌ کلان می‌دهیم. این یک‌جور به ابتذال کشیدن علم و دانش است.

۱۵ فروردین سال ۱۳۹۷ شرکتی با شماره‌ ثبت ۴۴۳۷۵ و عنوان شرکت بنیاد غیردولتی علم و فن‌آوری مصطفی در تهران و با هیات مدیره‌‌ای شامل افرادی از جمله علی بیت‌اللهی، مهدی صفاری، سید محمودرضا سجادی، حسن ظهور، ابراهیم حاج ابراهیمی و … ثبت و فعالیتش در چند محور تشریح شد: «کلیات بنیاد علم و فن‌آوری مصطفی در رویکردهای کلان خود به منظور توسعه‌ علمی و فن‌آوری در جهان تلاش خواهد کرد. فعالیت‌های این بنیاد در جهت تشویق و ترغیب نخبگان، پژوهشگران و دانشمندان جهان به خصوص جهان اسلام، در جهت تولید هر‌چه بیشتر علم و فن‌آوری تبیین شده و تلاش خواهد کرد تا ارزش‌های علم و فن‌آوری و فلسفه‌ گرایش به آن را در جوامع اسلامی نهادینه کند …» 

رونق پایان‌نامه‌فروشی در ایران: تازه می‌خواهی یا ترکیبی؟

حالا که پنج سال از تاسیس این بنیاد می‌گذرد، مسوولانش با طرح موضوع «نذر علم»، به فکر تامین منابع با روشی غیر‌معمول هستند. 

در خبری که تسنیم منتشر کرده آمده‌ است:

سیدعلی عمرانی، مدیر اجرایی بنیاد علم و فن‌آوری مصطفی با تشکر از مدیران و کارمندان بانک قرض‌الحسنه‌ مهر ایران که در انجام این طرح، پرتلاش ظاهر شدند، بیان کرد: تا قبل از اجرایی شدن این طرح، در جامعه خادم‌المصطفی شعار «هر مسلمان یک سهم برای توسعه‌ علم و فن‌آوری در جهان اسلام» را داشتیم. امروز با استفاده از ظرفیت‌های بانک قرض‌الحسنه‌ مهر ایران امیدواریم که در این طرح به شعار «یک میلیون نفر، یک میلیون نذر علمی» دست یابیم که بتوانیم فعالیت‌های بنیاد علم و فن‌آوری مصطفی را گسترش دهیم.

Ad placeholder

بدون ضامن، بدون کارمزد

مدیرعامل بانک قرض‌الحسنه‌ مهر ایران هم در مورد جزییات طرح مردمی نذر علمی به تسنیم گفت:

در روند اجرایی این طرح ما تعهد می‌کنیم که هر یک از افراد جامعه می‌توانند با مراجعه به شعب بانک قرض‌الحسنه‌ مهر ایران در سراسر کشور از یک تا ۳۰۰ میلیون تومان وام بدون ضامن و بدون کارمزد با اقساط شش تا ۴۸ ماهه بگیرد که پس از انجام مراحل، وام از طرف بانک به بنیاد علم و فن‌آوری مصطفی منتقل می‌شود و متقاضیان، قسط وام خود را خواهند پرداخت.

بنیاد علم و فن‌آوری مصطفی اعلام کرده است در صورتی که اقساط وام شخصی به تعویق افتد، بنیاد، معوقات را به بانک پرداخت می‌کند.

با شعار «یک میلیون نفر، یک میلیون نذر علمی» جامعه‌المصطفی از افراد می‌خواهد وام بگیرند و آن را نذر علم کنند

لیندا می‌گوید:

این را به عنوان فرض در نظر بگیرید که آقای الف و خانم ب دو فقره وام از موسسه‌ مهر ایران گرفته‌اند و پول، مستقیم به حساب بنیاد مصطفی رفته اما خانم الف و آقای ب اقساط‌شان را پرداخت نکرده‌اند. حالا چه‌طور می‌شود؟ خود بنیاد اقساط را می‌پردازد. از کجا و کدام منبع؟ اگر توانایی بازپرداخت وام افراد را دارد چرا دست یاری به سمتشان دراز کرده؟ 

او با اطمینان می‌گوید:

لایه‌ اول این خبر نمی‌تواند مرا فریب بدهد. حالا شاید آدم‌های عام که اعتقاد به دین و مذهب و خدا دارند گول بخورند اما من شک دارم این حرکت صرفا برای گسترش علم انجام شده باشد.

استادی دانشگاه در ایران − پرسش درباره‌ی این کار از زاویه‌ی اخلاقی

سعید پیوندی، جامعه‌شناس، در گفت‌وگو با زمانه به برخی شبهات در این زمینه پرداخته است.

او می‌گوید:

کمک‌های ملی به مراکز علمی امری بسیار رایج در کشورهای دنیاست و خیلی از مراکز علمی و پژوهشی دنیا به‌طور عمده با کمک‌های مردمی یا کمک‌های شرکت‌ها یا گروه‌های مختلف اداره می‌شوند.

اما به گفته این جامعه‌شناس، معمولا این کمک‌ها در قالب یک کمک مشخص و مثلا برای درمان فلان سرطان اختصاص داده می‌شود:

یا فرضا به یک مرکز علمی معتبر یا دانشگاه خاص تعلق می‌گیرد. در همه‌ این موارد اهداف علمی کاملا مشخص است و از سوی گروه‌هایی که به صورت هیات امنایی اداره می‌شوند از لحاظ مالی، حسابداری، گردش مالی، محل هزینه‌ها و … کاملا شفاف است و دولت هم شدیدا بر آن‌ها نظارت دارد.

در بخشی از اساسنامه‌ منتشر شده‌ این بنیاد آمده است: 

روش اجرای هدف، ایجاد مراکزی به منظور گسترش فرهنگ ابتکار عمومی، تولید برنامه‌های علمی آموزشی ترویجی در حوزه‌های علم و فن‌آوری و تمدن نوین اسلامی، برگزاری نمایشگاه‌های علم و فناوری برگزاری رویدادهای هنری، برگزاری رویدادها، جشنواره‌ها و مسابقات دانش آموزی، درگیر کردن مراکز آموزشی و مدارس در برنامه‌های دانش آموزی، ایجاد مراکز علمی برای دانش آموزان و دانشجویان، برگزاری رویدادها، جشنواره‌ها و مسابقات دانشگاهی، ایجاد باشگاه سفیران مصطفی (مبلغین بنیاد مصطفی) و ایجاد جامعه‌المصطفی (واقفین بنیاد مصطفی) است.

Ad placeholder

واقفان ناراضی و نذر مشکوک علمی

اما چه‌گونه یک مرکز با این اهداف در ایران شکل می‌گیرد، در حالی که برای ثبت یک دفتر نشر یا یک شرکت دانش‌بنیان دو تا سه سال دوندگی لازم است؟

مجتبی الف، شاغل در یکی از مراکز فرهنگی تهران می‌گوید:

فکر می‌کنم مهر ماه سال ۹۷ بود که در جلسه‌ای با حضور مدیران مرکز فرهنگی ما و چند نفر از بنیاد مصطفی، من و همکارانم با این بنیاد آشنا شدیم و البته برای ما کم‌هزینه‌ هم نبود. یک‌ساعت درباره‌ اهدافش حرف زدند و گفتند که نام اعضای حاضر در جلسه به‌عنوان واقف در نشریه‌ فصلی‌شان درج می‌شود. هفته‌ بعد دوباره آمدند و به صورت کاملا آشکار گفتند از شما به عنوان مبلغ پایه، ۱۰۰ هزار تومان برای وقف در بنیاد مصطفی دریافت می‌کنیم.

مجتبی تاکید می‌کند:

ما خب راضی به این ماجرا نبودیم اما وقتی در جمع مطرح می‌شود آدم خجالت می‌کشد مخالفت کند.

او در ادامه می‌گوید:

محصولاتشان البته بیش‌تر از ۱۰۰ هزار تومان هزینه برداشته بود. یک مجله، یک قاب با کیفیت که شامل قدردانی از واقف بود و یک سنجاق سینه‌ طلایی و یک سی‌دی. برای همین به نظرم مشکوک می‌آمد. این‌همه مقدمه‌چینی برای چه منظوری انجام شده و تبلیغاتی که در این زمینه صورت گرفته برای رسیدن به چه نتایجی‌ست؟ حالا هم بعد از گذشت پنج سال دارند مردم را به نذر علم فرا می‌خوانند. این هم مشکوک است.

سعید پیوندی: معلوم نیست چنین موسساتی پوششی هستند برای کارهایی دیگر از جمله پول‌شویی یا به شکل واقعی می‌خواهند به گسترش علم کمک کنند

سعید پیوندی، جامعه شناس و متخصص امور تربیتی

پیوندی با اشاره به این نوع عملکرد در بنیاد علم و فن‌آوری مصطفی می‌گوید:

در این بنیاد مشکل اساسی این ‌است که هم اهداف این مرکز مورد پرسش است و هم شفافیت و نحوه‌ اداره‌ آن. بر اساس اطلاعات موجود، کار این موسسه دادن جوایز علمی‌ست در یک محدوده‌ ایدئولوژیک. علاوه بر آن طرح این کمک علمی بُعدی کاملا مذهبی دارد که با عنوان «نذر علم» مطرح شده. خود این مساله می‌تواند برای اهداف موسسه، محل صرف هزینه‌ها و پول‌هایی که این موسسه به‌نام جوایز علمی خرج می‌کند، جای پرسش باشد. و این پرسش هم مطرح است که آیا این پول‌ها صرف علم و گسترش فن‌آوری می‌شود یا برای تبلیغات صرف می‌شود؛ چون رنگ و بوی غلیظ مذهبی دارد و اگر فقط و فقط برای گسترش علم بود، می‌بایست از عناوینی استفاده می‌کرد که شائبه‌ سوءاستفاده‌ مذهبی نداشته باشد.

مجتبی می‌گوید:

شما اگر به جزییات خبر دقت کنید، مثل من این شبهه برایتان پیش خواهد آمد که چه فکری پشت این ماجرا قرار دارد؟ آیا دارد مساله‌ای را پنهان می‌کند یا فقط دست یاری به سمت ایرانیان دراز کرده؟

پیوندی در این باره مساله‌ بعدی را آلودگی به فساد عنوان و این پرسش را مطرح می‌کند: چه‌گونه می‌شود به فعالیت مراکزی چون بنیاد مصطفی اعتماد کرد؛ با توجه به فساد سیستماتیک در ایران و آلودگی سیستمی در دستگاه‌های دولتی و این‌که تفکیک قوا در مساله‌ فساد وجود ندارد و قوه‌ قضاییه هم خود آلوده به فساد است؟

او خود در پاسخ به این سوال می‌گوید:

به طور مثال در هفته‌های اخیر وجود فساد در سازمان اوقاف و امور خیریه خبرساز شد. این نشان می‌دهد حتی در سازمان‌هایی که هدف کاملا مذهبی دارند، چه‌گونه فساد به شکلی گسترده نفوذ کرده. بنابراین موسسه‌ بنیاد مصطفی هم می‌تواند درگیر مساله‌ فساد باشد.

نذر علم و مساله‌ بی‌اخلاقی 

از دید سعید پیوندی، مشارکت با بانک قرض‌الحسنه مهر ایران نیز که پرونده و سابقه‌ درخشانی در حوزه‌ سلامت مالی و سلامت بانکی ندارد، یکی از مسائل مهم در این زمینه است و همین موضوع، تردید درباره‌ سلامت «پروژه‌ نذر علم» را بیشتر می‌کند:

معلوم نیست چنین موسساتی پوششی هستند برای کارهایی دیگر از جمله پول‌شویی یا به شکل واقعی می‌خواهند به گسترش علم کمک کنند. همه‌ این‌ها می‌تواند با وجود ظاهر مذهبی این موسسات و قابل قبول بودنشان، منشاء تردیدهایی اساسی در مورد کارکرد و اهداف واقعی‌شان و همین‌طور درگیری و نوع این درگیری‌ در فساد سیستماتیک دولتی باشد.

نکته پایانی از دید پیوندی که محل تردید، شبهه و اشکال است این است که در تمام دنیا مردم با میل و رغبت به جوایز و پروژه‌های علمی کمک می‌کنند؛ آن هم به مقدار کم، در حالی‌که بنیاد مصطفی در حرکت اخیرش مردم را به گرفتن وام و نذر علمی ترغیب کرده و به این ترتیب پولی که قرار است در این محل وقف و سپس صرف شود، خارج از درآمدهای اشخاص است و برای آن ناچارند وام بگیرند:

با توجه به شرایط و اوضاع و احوال اقتصادی مردم، درخواست از آنان برای گرفتن وام و اهدای آن به موسساتی چون بنیاد مصطفی، نوعی توهین و دهن‌کجی به مردم است. این باور نکردنی‌ است که بدون ضامن و بدون بهره و کارمزد و شرایط سختِ اعطای وام از مردم می‌خواهد مقروض شوند تا یک سری جوایز علمی را تامین کنند؛ بدون هیچ شفافیتی. یعنی از جنبه‌ اخلاق هم چنین کاری جای بحث دارد.

لیندا برای دانشگاه‌های تهران و مراکز پژوهشی تاسف می‌خورد که بودجه‌ یک ‌سالشان حتی از هزینه‌ خورد و خوراک موش‌های آزمایشگاه‌های دانشگاه برکلی در یک ماه کمتر است اما برای تامین جایزه‌ مصطفی، بانکی چون مهر ایران تا ۳۰۰ میلیون تومان وام بدون بهره برای شرکت در یک «نذر علمی» می‌دهد. او از مسوولان این بانک و بانک‌های دیگر می‌پرسد:

آیا حاضرید برای تجهیز آزمایشگاه‌های دانشگاه و مراکز پژوهشی به مردم وام بدهید تا به روش خودشان نذر علم کنند؟ برای دکتر ر، استاد عزیزم احترام زیادی قائل‌ام اما تردید دارم با این اوضاع بتوانم خودم را راضی کنم به ایران برگردم و در کشور خودم مفید و موثر باشم.