کانال عضدی یا کانال اسکندر مقدونی!؟

ایسنا/خوزستان یکی از شاهکارهای دیرینه معماری،مهندسی موجود خوزستان، آبراهه‌ای است که امروزه از میانه شهر خرمشهر عبور می‌کند و دست‌کم با ۲ نام «کانال عضدی» و «نهر حفار» شناخته می‌شود.

این آبراهه مصنوعی و دست‌کند بشر که به باور عموم مورخان ایرانی در قرن چهارم هجری در دوره آل بویه و  زمان  امارت عضدالدوله دیلمی ساخته شده (و به همین دلیل نهر/کانال عضدی خوانده شده)، با توجه به حفاری و کندن آن با عنوان «حفار» نیز موسوم شده است و از نظر کارکردی با کانال سوئز در مصر شباهت دارد، هرچند از لحاظ ابعاد عظمت کانال عضدی با طول حدودی چهار هزار و ۶۰۰ متر قابل قیاس با کانال سوئز با طول ۱۹۳.۳ کیلومتر نیست.

***

دو فرازی که از نظر گذشت بخش آغازین تحقیق دکتر عباس امام (خوزستان‌پژوه و استاد دانشگاه شهید چمران اهواز) در خصوص آبراهه عضدی است. وی در ضمن این تحقیق به نتایج جالبی رسیده و جهت انتشار در اختیار ایسنا قرار داده است. اکنون ادامه آن را می‌خوانید:

بازه زمانی ساخت‌وساز این آبراهه به صورت کاملا دقیق مشخص نیست، اما بیشتر مورخان زمان ساخت آن را بین ۳۰ تا ۵۰ سال برآورد کرده‌اند. هدف اصلی ساخت این سازه نیز آن بوده تا رود کارون را با طی مسیر بسیار کمتری به اروندرود (شط‌العرب) متصل کنند و احتمالا فاصله اهوازـ‌بصره کمتر شود چراکه تا پیش از ساختن آبراهه عضدی شناورها ناچار بودند با  عبور از بهمن‌شیر و طی مسافتی طولانی شبه جزیره آبادان را دور بزنند و آنگاه وارد اروندرود شوند. درحقیقت، با ساخت همین آبراهه بود که منطقه عمومی آبادان امروزی به شکل جزیره درآمد. نکته اینجاست که در واقع تا پیش از احداث کانال عضدی، رود کارون پس از عبو از اهواز و روستاهای پایین دست آن، در حدود پنج کیلومتر مانده به محمره/خرمشهر به بهمن‌شیر می‌پیوسته و پس از دور زدن محلی که امروزه با نام شهر آبادان می‌شناسیم وارد اروندرود (شط‌العرب) و نهایتا خلیج فارس می‌شده است. نقش تاریخی این آبراهه در وهله نخست ایجاد تسریع بسیار در تجارت رودخانه‌ای میان اهوازـ‌محمره‌ـ‌بصره‌ـ‌خلیج فارس بوده و در وهله دوم باعث شکل‌گیری و گسترش سریع شهر محمره/خرمشهر در ساحل همین آبراهه در زمان واگذاری امتیازنامه آزادی کشتیرانی به برادران بریتانیایی لینچ در سال ۱۸۸۸ میلادی بوده است؛ تحولی که با کشف و استخراج نفت در مسجدسلیمان در سال ۱۹۰۸ برای عمران و آبادی خوزستان اهمیتی دو چندان یافت. این را هم فراموش نکنیم در زمان تجاوز صدام در سال ۱۳۵۹ شمسی به ایران، وجود همین آبراهه باعث پیشگیری از سقوط شهر استراتژیک آبادان (و طبعا روستاها و شهرهای مرتبط با آن) شد.

با این ذهنیت و اطلاعات تاریخی از اهمیت این آبراهه اثرگذار، وقتی امروز با مطلبی متفاوت درباره زمان ساخت و سازنده کانال عضدی در یکی از منابع تاریخی برخورد کردم، بسیار شگفت‌زده شدم. ویلیام کنت لافتوس (۱۳۸۵) که در فاصله سال‌های ۱۸۴۹ تا ۱۸۵۲ (اوایل دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار) در محمره/خرمشهر اقامت داشته، در صفحه ۱۷ کتاب «سفرنامه پژوهشی سرهنگ لافتوس؛ نخستین کاوشگر شوش» نکاتی درباره نام بنیانگذار محمره، علت حفر این آبراهه، وجود یک شهر ایرانی به نام دورین و نیز برپایی پادگانی خاص در همین مکان دوران باستان نکاتی مطرح می‌کند که تصور تاریخی ما از این سازه و نکات مرتبط با آن را یکسره دگرگون می‌کند. به ادعای لافتوس:

۱. بنیانگذار محمره/خرمشهر، اسکندر مقدونی بوده و به همین دلیل آن را «اسکندریه» نامگذاری کرده است.

۲. این آبراهه به دستور اسکندر مقدونی کنده شده تا برای ورود به دجله  [منظور شط‌العرب/اروند رود می‌باشد]، ضرورتی به رودنوردی در مسیر یولسیوس (کارون امروزی) و ورود به خلیج فارس نباشد.

۳. یک شهر ایرانی ویران شده به نام دورین (Durine)، احتمالا در نزدیکی این مکان قرار داشته است.

۴. اسکندر مقدونی در همین محل، پادگانی نیز به سربازان ناتوان از خدمت خود اختصاص می‌دهد و حومه شهر را نیز به افتخار زادگاه خود پلائوم (Pellaeum) نامگذاری می‌کند.

۵. این شهر تا قبل از دوران اسلامی، چندین بار تغییر نام داده است.

به دلیل اهمیت تاریخی این نکات، ما کل پاراگراف مربوطه از منبع مورد اشاره را در زیر ذکر می‌کنیم:

عباس امام