مصادره اموال مرتبط با آقاخان در تاجیکستان، همزمان با سرکوب در ولایت بدخشان

دولت تاجیکستان چندین مستغلات مهم مرتبط با آقاخان، رهبر معنوی پیروان آبین اسماعیلی، از جمله یک هتل، یک مرکز آموزش عالی و یک پارک شهری را در ولایت ناآرام بدخشان کوهستانی مصادره کرده است.

دادستانی تاجیکستان در هفته­‌های اخیر تلاش کرد یک قطعه زمین در شهر خاروق، مرکز این ولایت، را مصادره کند که «شبکه توسعه آقاخان» در آن دانشگاه آسیای میانه را تأسیس کرده است.

«شبکه توسعه آقاخان» این قطعه زمین را در سال‌های پایانی دهه ۹۰ میلادی خریداری کرد، اما دادستانی مدعی است که فروش این اراضی غیرقانونی صورت گرفته است.

«شبکه توسعه آقاخان» یک بنیاد و مؤسسه خصوصی است که هزینه آن را آقاخان، رهبر معنوی (امام) شیعیان اسماعیلی تأمین می‌کند. اکثر ساکنان ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی، جمعیتی حدود ۲۵۰ هزار نفر، خود را پیرو این مذهب می‌دانند.

مصادره و «ملی کردن» اموال «شبکه توسعه آقاخان» همزمان با تشدید سرکوب در این منطقه کوهستانی و دورافتاده، پس از اعتراضات ضد دولتی بهار امسال روی می‌دهد.

طبق آمارهای دولتی در جریان این اعتراض‌ها و درگیری بین معترضان و نیروهای امنیتی حداقل ۱۰ نفر از دو طرف کشته و ۲۷ نفر مجروح شدند. اما فعالان سیاسی و مدنی در ولایت بدخشان ادعا می‌کنند که حداقل ۵۰ نفر از معترضان و رهبران محلی توسط نیروهای امنیتی کشته شده‌اند.

ده‌ها نفر از جمله فعالان مدنی و سیاسی، روزنامه‌نگاران و رهبران جوامع محلی، در ارتباط با اعتراضات سال گذشته دستگیر شده و بسیاری از آنها به حبس طولانی محکوم شده اند.

زمین پردیس دانشگاه آسیای مرکزی در خاروغ توسط شبکه توسعه آقاخان در اواخر دهه ۱۹۹۰ خریداری شد، اما اکنون مقامات می‌گویند این فروش غیرقانونی بوده است.

به فاصله کوتاهی پس از سرکوب اعتراضات، دولت تاجیکستان مهمانسرای سرنا را که توسط «شبکه توسعه آقاخان» در یکی از نقاط خوش‌منظره شهر خاروغ ساخته شده، مصادره و «ملی» کرد.

دولت تاجيکستان در مرداد گذشته نیز پارک شهری خاروغ را «ملی» کرد. گفته می‌شود که «شبکه توسعه آقاخان» حدود چهار میلیون دلار بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۵ برای بازسازی این پارک هزینه کرده است.

منابع محلی و مطلع از این اقدامات، که نخواستند نام آنها در گزارش قید شود، به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفته‌اند که هدف بعدی دولت تاجیکستان مرکز بهداشتی آقاخان در شهر خاروغ است که با بودجه‌ای ۲۵ میلیون دلاری در سال ۲۰۱۸ افتتاح شد.

ماه گذشته دولت تاجیکستان جواز فعالیت مرکز آموزش عالی آقاخان را که در سپتامبر ۱۹۹۸ در خاروغ افتتاح شد، لغو کرد. قرار است نام این مرکز به «دانشگاه دولتی دانشجویان نخبه» تغییر یابد و از این پس زیر نظر وزارت آموزش تاجیکستان فعالیت کند.

دولت تاجیکستان تاکنون به شکل رسمی در مورد مصادره و یا تعطیلی مراکز مرتبط با آقاخان اظهار نظر نکرده است و «شبکه توسعه آقاخان» نیز در این مورد بیانیه‌ای صادر نکرده است.

مقامات و نهادهای دولتی تاجیکستان به سؤالات بخش تاجیکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی پاسخ نداده‌اند و دفتر «شبکه توسعه آقاخان» در خاروغ نیز از اظهار­نظر در این زمینه امتناع کرد.

دولت تاجیکستان نتوانسته است کنترل خود را بر ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی اعمال کند و رهبران جوامع محلی در این منطقه بیش از مقاماتی که از سوی دولت مرکزی منصوب می شوند در میان مردم نفوذ دارند.

مدرسه آقاخان در خاروغ که در سال ۱۹۹۸ راه‌اندازی شد

اعتراضات مکرر

این منطقه در سال‌های متمادی صحنه اعتراض‌های ضد­دولتی بوده و همه آنها به شکل خشونت‌آمیزی توسط نیروهای امنیتی سرکوب شده‌اند. در سایر بخش‌های تاجیکستان که مخالفت و انتقاد از حکومت به هیچ وجه تحمل نمی‌شود، وقوع اعتراض بسیار نادر است.

در سال ۲۰۱۲ در جریان درگیری‌های مسلحانه بین نیروهای حکومتی و شبه‌نظامیان محلی که پس از قتل یک مقام امنیتی آغاز شد ده‌ها نفر کشته و تعداد بيشتری مجروح شدند.

در سال ۲۰۰۴ نیز در زدوخورد بین مردم محلی و نیروهای امنیتی در شهر خاروغ دست‌کم سه نفر کشته شدند و چندین ساختمان به آتش کشیده شد.

در نوامبر ۲۰۲۱ موج جدیدی از اعتراض در شهر خاروغ آغاز شد و به گفته ساکنان محلی بیش از پنج هزار نفر هر روز در تظاهرات شرکت می‌کردند. در این حوادث که در پی کشته شدن یک مرد توسط مأموران پلیس آغاز شد، دست‌کم یک نفر کشته و چندین نفر مجروح شدند.

نمایی از اعتراض‌های سال ۲۰۲۲ در بدخشان کوهستانی

این اعتراضات پس از چهار روز و مذاکره بین مقام‌های دولتی و نمایندگان معترضان خاتمه یافت. دولت خواست‌های معترضان از جمله برچیدن پست‌های بازرسی پلیس و عدم تعقیب قضایی سازمان‌دهندگان اعتراضات را پذیرفت. ولی کارزاری را علیه رهبران محلی و سایر چهره‌های بانفوذ حتی آنهایی که از کشور گریخته‌اند، آغاز کرد.

مناسبات متلاطم

یک ناظر سیاسی در ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی به بخش تاجیکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت عدم اعتماد دو­جانبه بین حکومت مرکزی در دوشنبه و مردم این ولایت «بیش از هر زمان دیگری ملموس است».

این کارشناس، که نخواست نامش در گزارش قید شود، یادآوری کرد که این تصور عمومی وجود دارد که دولت تاجیکستان از احتمال رواج احساسات جدایی‌طلبانه و وفاداری مردم منطقه به آقاخان بسیار نگران است.

اکثریت جمعیت تاجیکستان سنی مذهب هستند، ولی درصد قابل توجهی از ساکنان ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی پیرو شیعه اسماعیلی هستند. ساکنان این منطقه که «پامیری» نیز نامیده می‌شوند، زبان محلی خود را دارند.

آقاخان تاکنون چندین بار از تاجیکستان بازدید کرده است

این کارشناس افزود: «پس از اعتراض‌های گسترده سال ۲۰۲۲ سوءظن دولت مرکزی به نهادهای مرتبط با آقاخان افزایش یافته است. حتی به نظر می‌رسد که برخی از مقامات دولتی معتقدند که بنیادهای آقاخان از رشد ایده‌های جدایی‌طلبانه حمایت مالی می‌کنند. ولی این سوء­ظن‌ها بی‌اساس است. آقاخان و نهادهای مرتبط با آن خواستار بی‌ثباتی در منطقه نیستند.»

ادوارد لمون، کارشناس آسیای میانه در دانشگاه تگزاس، به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی می‌گوید: «هر چند آقاخان رهبر معنوی مردمان پامیری است و آنها مذهب و زبان ویژه خود را دارند، ولی امکان واقعی استقلال این منطقه وجود ندارد و آنها واقعاً خواستار استقلال رسمی نیستند.»

او اضافه می‌کند: «آنچه پامیری‌ها می‌خواهند، حقوق خود و زندگی محترمانه در چارچوب خودمختاری از دولت مرکزی و دخالت‌ها و سرکوبگری آن است.»

ادوارد لمون مناسبات بین آقاخان و حکومت تاجیکستان را «متلاطم» توصیف می‌کند.

حکومت تاجیکستان هیچگاه به شکل رسمی و علنی بی‌اعتمادی و یا سوء­ظن به فعالیت «شبکه توسعه آقاخان» در این کشور را بیان نکرده است.

یکی از سخنرانی‌های آقاخان در تاجیکستان

در سال‌های دو هزار، امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان، با آقاخان (شاه کریم الحسینی) مناسبات محترمانه‌ای را حفظ کرد.

آقاخان در آن سال‌ها و پس از آن بارها به تاجیکستان سفر کرده است. او اکنون ۸۶ ساله است و آخرین بار در سال ۲۰۱۲ به تاجیکستان سفر کرد.

«شبکه توسعه آقاخان» پروژه‌های خود در تاجيکستان را از دهه ۹۰ ميلادی و با کمک‌های بشردوستانه به اين کشور در طول جنگ داخلی آغاز کرد.

این شبکه به مرور فعاليت‌های خود را در عرصه‌های ديگر از جمله آموزش، بهداشت و امور مالی گسترش داد و در اوج فعاليت خود در سراسر تاجيکستان حدود سه هزار و ۵۰۰ کارمند داشت.

مشخص نيست چه تعدادی از اين مشاغل تحت تأثير مصادره اموال و نهادهای مرتبط با آقاخان قرار گرفته‌اند.

این گزارش توسط فرنگیس نجیب‌الله و میرزانبی خالق‌زاد، گزارشگران رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی تهیه شده است.