ایجاد گنبد گرمایی علت اصلی گرمای هوای ایران

علی اکبری بیدختی، رئیس بخش پژوهشی ازون و آلودگی هوای مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران یکی از علت‌های این‌که برخی مناطق عرض‌های میانه و جنب حاره در تابستان دچار گرمایش شدید می‌شوند را پدیده «جت‌استریم» دانست که پدیده‌ای همراه با امواجی بلند است که روی جریان‌های هوا جتی دور نیمکره‌ای قرار می‌گیرد که هوای گرم منطقه حاره‌ای را عمدتاً از هوای سرد مناطق عرض‌های بالاتر جدا می‌کند و در نتیجه آن در راستای نصف‌النهاری، قله و چاهه عمیق (گنبد یا موج گرمایی) ایجاد می‌شود.

وی با بیان این‌که با عمیق شدن دامنه این امواج بلند به سوی قطب، هوای گرم منطقه جنب حاره به عرض‌های بالاتر هم سرایت می‌کند، اظهار کرد: این امر هنگامی حاد می‌شود که الگوی موجی مذکور، با زمان و مکان، برای مدتی بیش از انتظار، ماندگار می‌شود و شرایط انسداد حرکت هوا را ایجاد می‌کند و باعث ماندگاری هوای گرم بر روی این مناطق یعنی «گنبد گرمایی یا موج گرمایی» می‌شود. شکل زیر این الگو را برای نیمکره شمالی در جولای ۲۰۲۳ نشان می‌دهد. ۵ موج گرمایی که چهار مورد آن‌ها در مناطق خشکی هستند، در این شکل مشاهده می‌شود. این گنبد‌های گرمایی (مراکز پرفشار) در مناطق مختلف عرضه‌ای میانه دور نیمکره شمالی، باعث رکوردشکنی دما در این مناطق شده و مشکل جدی برای برخی ساکنان ایجاد کرده است، به‌عنوان مثال آتش‌سوزی‌هایی که در برخی مناطق مدیترانه در حال رخ دادن هستند.

وی ادامه داد: یک نمونه دیگر از الگوی جت‌استریم واقعی عرض‌های میانه در منطقه خاورمیانه نیز برای اواخر جولای ۲۰۱۰ در شکل زیر مشاهده می‌شود که باعث سیل در پاکستان (کشیده شدن جت به سوی استوا نیز باعث نفوذ هوای سرد به عرض‌های پایین‌تر شده که گا‌ها به بارش‌های شدید منجر می‌شود) و آتش‌سوزی (به‌علت ایجاد موج گرمایی) در روسیه شده است.

رئیس بخش پژوهشی ازون و آلودگی هوای مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، با بیان این‌که منطقه خاورمیانه معمولاً تابستان‌های گرمی را تجربه می‌کند و این پدیده ایجاد گنبد گرمایی (که یک نمونه شدید آن در حدود ۱۲ ژوئن ۲۰۲۱ در خاورمیانه رخ داد و حتی تاحدی در تیر امسال) این اثر را برای این منطقه به‌ویژه برای ایران و کشور‌های خاورمیانه حادتر می‌کند، خاطرنشان کرد: متأسفانه با افزایش جهانی دما که ناشی از تغییر اقلیم و عمدتاً ناشی از فعالیت‌های انسانی است، این شرایط حاد و حادتر شده و شرایط تبخیر شدید را نیز در این مناطق به همراه دارد. خشک‌تر شدن این مناطق، سطح زمین را در فصل گرم مستعد بلند شدن گردوغبار کرده که متأسفانه اثر آن را به‌عنوان مثال در همه کشور ایران به‌ویژه شرق کشور بسیار حاد و محسوس کرده است.

 بیدختی افزود: در تهران نیز گرمایش زیاد تیر ۱۴۰۲ و آلاینده‌های ناشی از وسایل نقلیه، به‌خصوص اکسید‌های نیتروژن و همین‌طور مواد آلی فرار به‌همراه تابش شدید خورشید، شرایط را برای ایجاد آلاینده‌های ازون و همین‌طور ذرات معلق ریز (PM ۲.۵) فراهم می‌کند.

وی تصریح کرد: بنابراین در فصل گرم به‌ویژه در ‌های خشک تیر و مرداد منطقه تهران از افزایش آلاینده‌های ازون و ذرات معلق ریز در هوا دچار مشکل می‌شود که ما هر سال با شرایط حادتر با آن مواجه هستیم، ناگفته نماند که در فصل سرد نیز به‌علت پدیده وارونگی دمایی نزدیک سطح و در نتیجه فراهم نشدن شرایط تخلیه هوا و پخش قائم کمتر هوای آلوده، در تهران ما شاهد شرایط حاد آلودگی ناشی از برخی دیگر از آلاینده‌های هوا هستیم که گاهاً حتی به تعطیلی برخی ادارات و مدارس منجر می‌شود.

رئیس بخش پژوهشی ازون و آلودگی هوای مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، گفت: به‌عنوان مثال شکل زیر تغییرات آلاینده ازون سطحی ساعتی تیر ۱۴۰۲ در یک ایستگاه تقریباً مرکزی تهران (ایستگاه آلودگی‌سنجی دانشگاه تربیت مدرس وابسته به شرکت کنترل کیفیت هوای تهران) را نسبت به آن برای دوره مشابه سال ۱۴۰۱ مقایسه می‌کند. همان‌طور که مشاهده می‌شود، غلظت آلاینده ازون تیر امسال بالاتر از تیر سال قبل بوده است. به‌ویژه تعداد روز‌هایی که این آلاینده بسیار مضر، به‌خصوص برای دستگاه تنفسی انسان، بیش از حد مجاز بوده، خیلی نسبت به سال قبل بیشتر شده است. در ضمن دمای میانگین تیر ۱۴۰۲، بر اساس داده‌های موجود ایستگاه مؤسسه ژئوفیزیک (که حدود ۳۰ درجه سانتیگراد است) حدود ۵/۱ درجه سانتیگراد نسبت به سال گذشته بیشتر بوده است. البته بیشینه دما در روز‌های آلوده عمدتاً حدود ۳۹ درجه سانتیگراد و یا مقداری بیشتر بوده است.

 بیدختی، توضیح داد: در منطقه تهران، کاهش انتشار گاز‌های آلاینده اولیه، همچون اکسید‌های ازت و مواد آلی فرار که با دمای هوای زیاد و تابش شدید خورشیدی تابستان به ازون سطحی و حتی ذرات ریز در هوا منجر می‌شوند و عمدتاً از سوی وسایل نقلیه هستند، می‌تواند در کاهش این آلاینده‌ها مؤثر باشد.

وی ادامه داد: بنابراین از طرفی می‌توان کیفیت وسایل نقلیه را ارتقاء داد که انتشار این آلاینده‌ها کم شود و یا این‌که، با توجه به باد کم منطقه تهران در بیشتر فصول سال که جهت تهویه هوای این منطقه کافی نیست، سعی شود وسایل نقلیه موتوری را از گاز و بنزین‌سوز، به وسایل نقلیه برقی ارتقاء داد و جایگزین کرد. همین‌طور استفاده از انرژی خورشیدی در واحد‌های مسکونی و صنعتی نیز کمک شایانی به کاهش انتشار گاز‌های آلاینده در محیط شهری تهران می‌کند. گسترش متروی تهران به مناطق بیشتر جهت دسترسی شهروندان نیز در این راستا می‌تواند کمک‌کننده مؤثری باشد.

آلاینده‌های ازون سطحی و ذرات معلق مضر برای سلامت قلبی عروقی و تنفسی

رئیس بخش پژوهشی ازون و آلودگی هوای مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، در یک توصیه بهداشتی یادآور شد: هردو آلاینده ازون سطحی (O۳) و ذرات معلق ریز (PM ۲.۵) روی سلامت شهروندان، چه آن‌هایی که مشکلات قلبی عروقی و تنفسی ندارند (در درازمدت) و چه آن‌هایی که دارند (حتی در کوتاه‌مدت) می‌تواند بسیار مضر باشد و هزینه بهداشت شهروندان را افزایش دهد.

 بیدختی خاطرنشان کرد: بنابراین چاره‌اندیشی زودهنگام می‌تواند در این راستا کمک بزرگی به حل این مشکل کند. در آینده تاب‌آوری مناطق شهری از نظر آلودگی هوا توسط آلاینده‌های گازی و ذره‌ای و آلودگی گرمایی و صوتی، با توجه به تغییرات اقلیمی پیش روی بشر و افزایش دمای زمین و همین‌طور گسترش شهرها، تنها با برنامه‌ریزی درست و اجرای زودهنگام این برنامه‌ها میسر خواهد بود.

منبع:ایسنا

باشگاه خبرنگاران جوان علمی پزشکی کلينيک