۴۰ سال واکسیناسیون ملی و پایان کابوس مرگبار کودکان

«واکسیناسیون» به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مداخلات بهداشتی برای کنترل بیماری‌ها شناخته می‌شود که تا پیش از سال‌های اول دهه ۶۰ در کشور ما ساختاری مناسب و هدفمند نداشت؛ اما به مدد شکل‌گیری شبکه بهداشتی، کاهش چشمگیر مرگ و میر ناشی از دست کم شش بیماری را رقم زد و تعدادی از این بیماری‌ها را به مرحله حذف رساند.

به گزارش ایسنا، واکسیناسیون موثرترین مداخله بهداشتی شناخته شده برای ارتقای سلامت کودکان است و گفته می‌شود که برنامه گسترش ایمن‌­سازی (EPI) در جهان از سال ۱۹۷۴ میلادی (۱۳۵۳ شمسی) آغاز شده و در جمهوری اسلامی ایران نیز این برنامه پس از پیروزی انقلاب و تقریبا از سال ۱۳۶۳در سطح گسترده با تعلیم مدیران بهداشتی در سطوح مختلف، تقویت زنجیره سرما و تدوین برنامه عملیاتی ایمن‌­سازی کشور شروع شد و با انجام دوره­‌های آموزشی ویژه کارکنان بهداشتی، تأمین واکسن­‌های ایمن و توسعه زنجیره سرمای مطمئن، به سرعت توسعه یافت.

البته اولین بار واکسن آبله در سال ۱۸۲۹ میلادی (۱۲۰۸ شمسی) در ایران مصرف شده است. در سال ۱۳۲۲ قانون مایه‌­کوبی همگانی علیه بیماری آبله به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به دنبال آن ایمن­‌سازی گروه‌­های هدف انجام شد.

همچنین واکسن‌­های مورد نیاز علیه بیماری‌­های دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، فلج اطفال و سرخک در سال‌­های اولیه از خارج از کشور وارد می‌­شد و با توجه به توانمندی مؤسسه واکسن و سرم سازی وقت (موسسه واکسن و سرم‌سازی رازی)، تولید واکسن‌­های مورد نیاز کشور انجام شد. در هر حال هرچند واکسیناسیون کودکان در سال‌های دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی نیز انجام می‌شد، اما برنامه‌ای گسترده با سازماندهی و ایجاد ساختار مناسب برای ارائه خدمات مستمر واکسیناسیون وجود نداشت.

شبکه بهداشت و بیماری‌هایی که از کشور پاک شد

به اذعان مسوولان بهداشتی کشور، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به موازات شکل­‌گیری شبکه بهداشتی- درمانی در کشور و ایجاد ساختارهای لازم، برنامه گسترش ایمن­‌سازی در سال ۱۳۶۳ با هدف ایجاد مصونیت فعال در کودکان گروه سنی زیر یکسال در برابر بیماری­‌های قابل پیشگیری با واکسن شامل دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک، فلج اطفال و سل آغاز شد.

در سال ۱۳۷۲ نیز برنامه ایمن‌­سازی هپاتیت ب در برنامه گسترش ایمن‌­سازی ادغام شد. از سال ۱۳۸۳ نیز پس از انجام ایمن‌­سازی سراسری سرخک و سرخجه، واکسن سه گانه سرخک- سرخجه- اوریون (MMR) جایگزین واکسن سرخک در ایمن­‌سازی جاری شد و واکسن هموفیلوس آنفلوانزا تیپ ب در قالب واکسن پنتاوالان از سال ۱۳۹۳ در برنامه ایمن سازی کودکان کشور اضافه شد.

واکسن تزریقی فلج اطفال نیز برای تقویت سطح ایمنی کودکان و در راستای مراحل انتهایی ریشه کنی جهانی فلج اطفال، از شهریورسال ۱۳۹۴ به برنامه ایمن‌سازی کودکان در استان‌های پرخطر و همجوار با افغانستان و پاکستان اضافه شد؛ به این ترتیب همه کودکان در سراسر کشور وقتی برای دریافت واکسن ۴ ماهگی به مراکز بهداشتی درمانی و خانه‌های بهداشت مراجعه می‌کنند، علاوه بر واکسن‌های قبلی (قطره واکسن خوراکی فلج اطفال و واکسن پنج گانه) یک نوبت واکسن تزریقی فلج اطفال نیز دریافت می‌کنند. اکنون نیز مسوولان بهداشتی کشور امیدوارند که با ورود ۲ واکسن پنوموکک و روتاویروس به برنامه ایمن‌سازی، گام بزرگی در جهت به روزرسانی برنامه EPI کشور برداشته شود.

به اذعان مسوولان سلامت کشور، اجرای برنامه ایمن­‌سازی کودکان در کشور سبب شده تا بیماری‌هایی که در حدود ۴۰ سال قبل موارد بالایی از مرگ و میر کودکان جامعه را تشکیل می­‌دادند، کاهش چشمگیری داشته باشند؛ به طوری که به عنوان مثال امروزه امکان اینکه یک دانشجوی پزشکی در کل دوران تحصیل خود و یا شاید کل دوران طبابت خود یک مورد بیماری دیفتری را ببیند، بسیار اندک است؛ این درحالیست که در سال‌­های دورتر اپیدمی‌­های بیماری دیفتری به طور مکرر اتفاق می­‌افتاد و براساس برآورد وزارت بهداشت، میزان مرگ کودکان زیر ۵ سال کشور در سال ۱۳۵۷، برابر با ۱۵۴ در هزار تولد زنده بوده که در سال ۱۳۹۵، به حدود ۱۶ در هزار تولد زنده کاهش یافته است.

همچنین بنابر اعلام وزارت بهداشت، در سال ۱۳۶۳ که آغاز برنامه توسعه ایمن سازی در کشور بود، یک چهارم کل مرگ‌های نوزادی ناشی از کزاز نوزادی بود. شاخص مرگ نوزادی ۲۱ در هزار تولد زنده و مرگ اختصاصی ناشی از کزاز نوزادی نیز ۵ در هزار تولد زنده بود؛ این درحالیست که با افزایش پوشش واکسیناسیون کزاز در کودکان و مادران باردار به بالای ۹۵درصد، کزاز نوزادی به سرعت رو به کاهش گذاشت و ایران در زمره کشورهایی قرار گرفت که قبل از سال ۲۰۰۰ میلادی (۱۳۷۹ شمسی) موفق به حذف کزاز نوزادی شد. بر این اساس با توجه به تعداد متوسط متولدین در سال ۱۳۹۵ که کمی بیش از یک و نیم میلیون نفر بود، چنانچه برنامه واکسیناسیون کزاز در کشور انجام نمی‌شد، برآورد می‌شود سالیانه ۷۵۰۰ مورد مرگ ناشی از کزاز نوزادی در کشور رخ می‌داد.

پوشش ۹۵ درصدی ایمن‌سازی

مشخص است که پس از پیروزی انقلاب، گام­‌های بلندی برای ایجاد توسعه شبکه خدمات بهداشتی اولیه (PHC) در کشور برداشته شد؛ هرچند که با فعالیت مؤسسه واکسن و سرمسازی رازی و همچنین انستیتوپاستور ایران، قدم‌­هایی در تأمین واکسن‌­های مورد نیاز  کودکان کشور در سال‌های قبل از انقلاب برداشته شده بود، اما استقبال عمومی و حتی استقبال خانواده‌­های تحصیل کرده برای واکسیناسیون کودکان بسیار محدود بود و طبق بررسی‌­های انجام شده در اوایل پیروزی انقلاب، حداکثر پوشش ایمن‌­سازی کودکان، ۳۰ درصد و ایمن‌­سازی زنان باردار علیه کزاز ۳.۷ درصد بوده است.

به اذعان وزارت بهداشتی‌ها، از سال ۱۳۶۳ تلاش برای تقویت ایمن‌­سازی کودکان با محوریت تقویت تولید داخلی واکسن آغاز شده و برنامه توسعه ایمن‌­سازی (EPI) از سال ۱۳۶۴ به عنوان یک جزء اساسی از فعالیت‌­های خدمات بهداشتی اولیه آغاز شد. توسعه مراکز بهداشتی - ‌درمانی و خانه‌­های بهداشت در مناطق روستایی کشور، تربیت و به کارگیری پرسنل بهداشتی مورد نیاز به ویژه بهورز که بومی روستای محل خدمت خود بودند و از همه مهم‌تر ادغام وزارت بهداری و دانشکده­‌های پزشکی و پیراپزشکی و تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، زمینه تربیت پزشکان و نیروهای تخصصی مورد نیاز را فراهم کرد.

فراهم کردن تجهیزات زنجیره سرما و خودروهای مورد نیاز نظام بهداشتی هم از دیگر اقدامات ضروری برای رساندن خدمات ایمن‌­سازی به نقاط صعب‌­العبور و دورافتاده روستایی بود که صورت گرفت. حاصل تمام این تلاش­‌ها افزایش پوشش ایمن‌سازی کودکان زیر یکسال کشور به بیش از ۹۰ درصد درسال ۱۳۶۹ و بالای ۹۵ درصد در سال‌های ۱۳۷۲ و پس از آن بود.

در هر حال اکنون کلیه کودکان کشور علیه بیماری‌­های دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، فلج اطفال، سرخک، سرخجه، اوریون، سل، هپاتیت بی و هموفیلوس آنفلوانزای تیپ ب واکسینه می‌­شوند و مسوولان تاکید دارند که بیماری‌­های سرخک، سرخجه مادرزادی و کزاز نوزادی درمرحله حذف قرار دارند. بیش از ۲۰ سال است که کشور عاری از موارد بومی بیماری فلج اطفال است و بیماری­‌های دیفتری، سیاه سرفه و اوریون کنترل شده‌­اند. همچنین اقدام وزارت بهداشت برای کنترل هپاتیت B، تمرکز بر واکسیناسیون است و در این زمینه واکسن هپاتیت B به اندازه کافی در کشور تولید می‌شود و هر فرد واجد شرایط می‌تواند این واکسن را تزریق کند. طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ نیز به حدود ۵۰۰ هزار نفر (بدون احتساب نوزادان تازه متولد شده که باید واکسن تزریق کنند) واکسن هپاتیت B به شکل رایگان تزریق کرده‌اند.

ریشه کنی فلج اطفال

در همین راستا می‌توان به فلج اطفال و مقایسه شرایط آن با قبل و بعد از واکسیناسیون اشاره کرد؛ به اذعان مسوولان وزارت بهداشت، در سال‌های قبل از واکسیناسیون، سالیانه بیش از ۱۰۰۰ مورد بیماری فلج اطفال در کشور رخ می‌داد  و این درحالیست که اکنون مسوولان مهم‌ترین عامل پاک ماندن کشور از بیماری فلج اطفال را حفظ پوشش واکسیناسیون بالای ۹۵ درصد و انجام عملیات‌های دوره‌ای واکسیناسیون تکمیلی این بیماری می‌خوانند و همچنان در برخی مناطق کشور بویژه در استان‌های جنوب شرق کشور که در مجاورت کشورهای افغانستان و پاکستان هستند و در معرض خطر بیشتر ورود مجدد بیماری قرار دارند، همچنان برنامه دوره‌ای تکمیلی واکسیناسیون انجام می‌شود.  

برای اطمینان از نبود بیماری فلج اطفال، سازمان جهانی بهداشت نظام مراقبت ویژه‌ای با شاخص‌های مشخص و دقیق طراحی کرده که در همه کشورهای جهان مورد عمل و پایش قرار می‌گیرد. بنابر اعلام وزارت بهداشتی‌ها، توانمندی نظام سلامت کشور در تمام سال‌های گذشته با دارا بودن شاخص‌های مورد نظر سبب شده که سند کشوری تاییدیه ریشه کنی فلج اطفال سالیانه روزآمد شده و در کمیته‌های فنی سازمان جهانی بهداشت مورد تایید قرار گرفته است.

و اما سند حذف سرخک سرخجه

مشخص است که پوشش برنامه واکسیناسیون تا قبل از انقلاب در کشور بسیار پایین بود؛ به طوری که در سال‌های قبل از اجرای واکسیناسیون، سالیانه بین ۱۵۰ تا ۵۰۰ هزار مورد سرخک در کشور رخ می‌داد. واکسیناسیون سرخک نیز در ایران از سال ۱۳۴۶ شروع شد. حذف سرخک در منطقه مدیترانه شرقی نیز تا سال ۲۰۲۰ هدف گذاری شده تا به این ترتیب کشورهای منطقه، گردش این بیماری در کشور خود را متوقف و بیماری را به حداقل ممکن برسانند. جمهوری اسلامی ایران نیز برای دستیابی به هدف حذف سرخک و سرخجه، بزرگ‌ترین عملیات ایمن سازی تکمیلی این دو بیماری در دنیا را طراحی کرد. در این راستا از سال ۱۳۸۳ واکسن سرخک – سرخجه - اوریون (MMR) جایگزین واکسن سرخک در ایمن­‌سازی جاری شد.

در همین راستا، بهبود مستمر نظام مراقبت منجر به شناسایی دقیق و سریع موارد مشکوک به سرخک و واکنش سریع به هر مورد تایید شده سرخک شده است و بسته به شرایط مسوولان هر چند وقت یکبار، واکسیناسیون تکمیلی سرخک و سرخجه را بویژه در مناطق خطر این بیماری در دستور کار قرار می‌دهند.

در این زمینه باید گفت که حذف سرخک به معنای صفر شدن موارد بومی آن و قطع گردش ویروس بومی سرخک در طی ۱۲ ماه و برقراری نظام مراقبت استاندارد است. چنانچه این وضعیت برای ۳۶ ماه و بیشتر تداوم یابد، کشور مربوطه موفق به دریافت تاییدیه حذف سرخک می‌شود. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران جزو اولین کشورهای منطقه است که سند کشوری حذف سرخک و سرخجه را تهیه و برای بررسی و تایید به سازمان جهانی بهداشت ارسال کرده است. این موفقیت ارزشمند حاصل بیش از ۳ دهه تلاش خستگی ناپذیر کارکنان بهداشتی از دورترین نقاط روستایی تا سطوح ستادی نظام سلامت کشور است که به دلیل شیوع بیماری در کشورهای همسایه باید همچنان با قدرت ادامه داشته باشد.

موفقیت‌هایی که باید ادامه یابد

بی‌تردید این موفقیت‌ها بدون تعهد و حمایت سیاستگذاران ارشد کشوری، به دست نمی‌آمد. از طرفی هم وجود شبکه خدمات بهداشتی- درمانی با پوشش بالای ۹۵ درصد مناطق روستایی کشور، برقراری زنجیره سرمای مناسب واکسن و حفظ کیفیت آن از سطح سردخانه مرکزی واکسن تا محل تلقیح در مراکز شهری و روستایی، خودروهای سردخانه‌دار برای حمل واکسن و یخچال­‌های نگهداری واکسن و همچنین توان بالای علمی در کشور جهت ساخت واکسن‌­های مصرفی و بویژه مشارکت خانواده‌ها برای واکسیناسیون فرزندان‌شان، در دستیابی به این موفقیت‌ها و ارتقای شاخص‌های بهداشتی کشور نقش موثری داشتند.

بنابراین، ایمن­‌سازی دوران کودکی،  سرمایه‌گذاری برای نجات زندگی سالیانه چند میلیون نفر در دنیا است. موفقیت‌های ایران در کنترل و حتی حذف بسیاری از بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن در حالیست که براساس گزارش سازمان‌های بین‌المللی همچنان سالانه تعداد زیادی از کودکان دنیا در اثر بیماری‌­های قابل پیشگیری با واکسن از جمله سیاه سرفه، سرخک، کزاز نوزادی، هموفیلوس آنفلوانزا، اسهال‌­های ویروسی، هپاتیت ب و پنومونی، جان می‌بازند؛ مرگ‌هایی که به اذعان متخصصان سلامت به راحتی با واکسن قابل پیشگیری هستند.

انتهای پیام