دیوید اوئن، وزیر خارجه بریتانیا در زمان انقلاب ۵۷، می‌گوید دولت بریتانیا باید نقش خود در براندازی دولت دموکراتیک محمد مصدق را به رسمیت بشناسد.

در آستانه هفتادمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد، آقای اوئن به روزنامه گاردین گفت: «دلایلی خوبی وجود دارند برای به رسمیت شناختن نقش بریتانیا در کنار آمریکا در براندازی تحول دموکراتیک در ۱۹۵۳. با پذیرفتن اینکه اشتباه کردیم که چنان کردیم و به گام‌هایی که به سمت ایران دموکراتیک برداشته می‌شد لطمه زدیم، اصلاحات در ایران را در حال حاضر می‌توانیم محتمل‌تر ‌کنیم.»

دیوید اوئن کمی بیش از دو سال وزیر خارجه بریتانیا بود و سه ماه بعد از سقوط سلطنت در ایران، با روی کار آمدن دولت مارگارت تاچر از این سمت کنار رفت.

او به گاردین گفت: «من به شکل علنی در تلویزیون در پاییز ۱۹۷۸ هشدار دادم که حکومت آتی ملاها از نظر حقوق بشر و رضایت فردی بسیار بدتر از حکومت شاه خواهد بود.»

«متاسفانه صحت این حرف ثابت شده است.»

آقای اوئن همچنین در این گفتگو به بیماری محمدرضا شاه اشاره کرد:

«من بروشنی به شاه گفته بودم که شیوه حکمرانی او باید برای اصلاحات دموکراتیک راه باز کند اما ای کاش می‌دانستم او مبتلا به یک بیماری شدید است و خیلی زودتر در ۱۹۷۸ به او فشار بیشتری می‌آوردم تا برای درمان مدتی در سوییس بماند و اجازه دهد یک دولت دموکراتیک‌تر روی کار بیاید.»

آقای اوئن که ۸۵ سال دارد، گفت پذیرش «اشتباهات» سال ۳۲ الان می‌تواند به پیشرفت سیاسی در ایران کمک کند:

«امروز مطالبات قوی زنان برای اصلاحات با وفاداری به یک روح سیاسی که سابقه تاریخی طولانی در ایران دارد، شنیده و محترم شمرده شده است. اگر اشتباهات گذشته در ۱۹۵۳ را بپذیریم، همانطور که من اشتباهاتم در سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۷۹ را پذیرفته‌ام، دولت بریتانیا می‌تواند به آرمان آنها کمک و احتمال موفقیتش را بیشتر کند تا به کناری رانده نشوند.»

کودتای ۲۸ مرداد و آمریکا

مادلین آلبرایت، وزیر خارجه آمریکا در دولت اول بیل کلینتون، سه شب مانده به نوروز ۱۳۷۹، در سخنرانی در شورای آمریکایی-ایرانی، با استقبال از «گفتگوی تمدهای دولت محمد خاتمی» و اشاره به فعالیت سیاسی زنان ایرانی به موضوع سرنگونی دولت مصدق اشاره کرد:

«در ۱۹۵۳، آمریکا نقش برجسته‌ای در سازماندهی براندازی دولت مردمی محمد مصدق ایفا کرد. دولت آیزنهاور بر این باور بود که دلایل استراتژیک کارهایش را توجیه می‌کند اما کودتا یک عقبگرد واضح در توسعه سیاسی ایران بود. و اکنون آسان است که ببنیم چرا بسیاری ایرانی‌ها همچنین از دخالت آمریکا در امور داخلی‌شان بسیار گله‌مندند.»

او گفت: «علاوه بر این، در ۲۵ سال بعد، ایالات متحده و غرب حمایت مستمری از رژیم شاه کردند. اگرچه این بر توسعه اقتصادی تاثیر زیادی داشت، رژیم شاه بی‌رحمانه ناراضیان سیاسی را سرکوب می‌کرد.»

خانم آلبرایت افزود: «همانطور که پرزیدنت کلینتون گفت، ایالات متحده باید منصفانه مسئولیت خود در قبال مشکلات رابطه ایران و آمریکا به عهده بگیرد."

عملیات آژاکس و سیا

با وجود صحبت‌های مادلین آلبرایت، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) سعی زیادی در محرمانه نگهداشتن اسناد عملیات «تی‌پی آژاکس» (اسم رمز ام آی شش، «عملیات چکمه» بود) کرد.

سرانجام در ۲۸ مرداد ده سال پیش، شصت سال بعد از کودتا، آرشیو ملی آمریکا آنها را منتشر کرد و در دسترس عموم قرار داد. البته سیا خارج کردن این اسناد از طبقه‌بندی را از چند سال پیش شروع کرده بود.

آرشیو ملی آمریکا از مدتها پیش در تلاش بود تا این اسناد از طبقه‌بندی خارج و منتشر شوند و سرانجام با استفاده از قانون آزادی اطلاعات موفق شد.

این آرشیو در سال ۱۹۹۹ برای انتشار گزارش دونالد ویلبر، یکی از برنا‌مه‌ریزان عملیات آژاکس، به دادگاه شکایت کرد اما سیا از این گزارش دویست صفحه‌ای فقط یک خط آن را منتشر کرد.

این آرشیو در زمان انتشار نوشت این اسناد سال‌ها پیش بدون اینکه به امنیت ملی لطمه‌ای بخورد می‌توانستند منتشر شوند.

در همان حال، این آرشیو بر اساس چند سند بریتانیایی که منتشر کرد نوشت: «بریتانیا به دنبال این بود که اطلاعات مربوط به نقشش در کودتا در ایران را که "بسیار اسباب خجالت " هستند از تاریخ رسمی آمریکا پاک کند.» انتشار اسناد جدید تا سال ۲۰۱۷ ادامه یافتند.

پیش از انتشار این اسناد، درباره نقش سیا در کودتای ۲۸ مرداد بسیار گفته و نوشته شده بود اما مهمترین سند را روزنامه نیویورک تایمز یک ماه بعد از سخنرانی مادلین آلبرایت منتشر کرد، بر اساس «نسخه‌ای از تاریخچه محرمانه کودتای ۱۹۵۳» که «مسئول اصلی برنامه‌ریزی کودتا» نوشته بود. به نوشته نیویورک تایمز این گزارش که در آن زمان هنوز سندی طبقه‌بندی شده بود نقش دولت بریتانیا را هم در کودتاا نشان می‌داد. با آنکه نیویورک تایمز نام نویسنده گزارش را ذکر نکرد، تصور می‌شود این همان گزارش دونالد ویلبر است.

جز این، هیلاری کلینتون، وزیر خارجه وقت آمریکا در سال ۲۰۱۱ در بی‌بی‌سی فارسی در گفتگو با بهمن کلباسی که در آن به سوال‌های مخاطبان هم پاسخ داد گفت: «ما قبلا تاسف خود را از آنچه در سال ۱۹۵۳ انجام شد ابراز کرده‌ایم. مقام‌های ارشد آمریکا گفته‌اند آنچه که می‌توانست و می‌بایست توسعه طبیعی دموکراسی در ایران باشد، مختل شد.»

در بریتانیا در رسانه‌ها، در اظهار نظرهای مقام‌های سابق، در چندین کتاب و همچنین بر اساس برخی اسناد دیگر که از طبقه‌بندی خارج شده‌اند، به نقش دولت بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد اشاره شده است. اما دولت بریتانیا هیچگاه رسما به آن اذعان نکرده و اسناد آن هنوز محرمانه مانده‌اند.

در این باره بیشتر بخوانید: اولین کودتای تاریخ که برای نفت انجام شد

در حالیکه از سال‌ها پیش نقش کرمیت روزولت بعنوان رهبر بخش آمریکایی عملیات آژاکس روشن است، اما هدایت‌کنندگان بریتانیایی کمتر نامشان گفته و ذکر شده است. با این حال گزارش شده بود که سرهنگ کریستوفر (مونتی) وودهاس مسئول ام ای شش در تهران بوده است.

اکنون مدرکی منتشر شده که نشان می‌دهد مسئول واقعی گرداندن بخش بریتانیایی عملیات آژاکس مونتی وودهاس نبوده است.

مصدق رابطه ایران با بریتانیا را قطع کرد و در نتیجه کارکنان سفارت باید ایران را ترک می‌کردند. وودهاوس تهران را ترک کرد و به لندن رفت اما در آنجا ماموریت دیگری به او محول کردند.

مسئول واقعی گرداندن بخش بریتانیایی عملیات آژاکس نورمن داربیشر بوده است که جای مونتی را گرفت و چون خودش هم ناچار به ترک ایران شده بود، در قبرس مستقر شده بود و عملیات را از آنجا اداره می‌کرد.

روایت نورمن داربیشر از این عملیات در مستندی به نام کودتای ۵۳ به نمایش درآمده است.

تقی امیرانی در سال ۲۰۱۶ در میان اوراق هدایت متین دفتری، نوه محمد مصدق، به متن مصاحبه و فیلم‌هایی برخورد کرد که برای ساخت یک مستند ثبت و ضبط شده بودند و سازندگان آن از آقای متین دفتری مشورت گرفته بودند. این مجموعه مستند را یک شبکه تلویزیونی بریتانیایی به نام گرانادا (اکنوی بخشی از آی‌تی‌وی است) در سال ۱۹۸۵ ساخته بود به نام «پایان امپراتوری.»

در آن مستند اما از این مصاحبه استفاده نشده بود که نورمن داربیشر توضیح می‌دهد چگونه می‌خواستند «از دست مصدق خلاص شوند» و می‌گوید می‌داند چقدر خرج عملیات شده است، هفتصد هزار پوند. او در واقع همان کسی است که گزارش دونالد ویلبر می‌گوید نقشه اولیه عملیات را کشیده بود. گفته می‌شود نورمن داربیشر از کسانی بود که در موفقیت عملیات بعد از ناکامی آن در ۲۵ مرداد اصرار می‌کرده است.

داربیشر مسلط به چند زبان از جمله فارسی در سه مقطع در ایران زندگی کرده بود، پیش از ۲۸ مرداد در دو نوبت و در مجموع حدود هفت سال در ایران بود، بار سوم ده سال بعد از سرنگون کردن دولت مصدق برای چهار سال دیگر.

او هشت فرزند داشت که برخی در تهران به دنیا آمدند و همسر اولش در یک حادثه رانندگی در ایران جان خود را از دست داد. نومن داربیشر بیشتر از هر بریتانیایی دیگری به محافل ایرانی‌ها رفت‌وآمد داشت و به گزارش گاردین ماهی دو بار شاه را می‌دید و گاهی با او اسکوآش بازی می‌کرد.

او در سال ۱۹۹۳ در انگلستان درگذشت.

مستند کودتای ۵۳ به کارگردانی تقی امیرانی به ماجرای نورمن داربیشر می‌پردازد. متن پانزده صفحه‌ای مصاحبه را آرشیو مستقلی به نام آرشیو امنیت ملی منتشر کرده است.

این مستند در سال ۲۰۱۹ ساخته شده اما تقی امیرانی به گاردین گفت هنوز توزیع‌کننده‌ای برای آن در بریتانیا پیدا نشده است:

«ما شاهد عجیب‌ترین و نابکارانه‌ترین تلاش‌ها بودیم برای مکتوم ماندن محتوای فیلم و شانس آن برای توزیع؛ با پیچیده‌ترین شگردهایی که در خور کارهای (ژان) لوکاره است.»

دیوید اوئن، وزیر خارجه بریتانیا در زمان انقلاب ۵۷، می‌گوید دولت بریتانیا باید نقش خود در براندازی دولت دموکراتیک محمد مصدق را به رسمیت بشناسد.

در آستانه هفتادمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد، آقای اوئن به روزنامه گاردین گفت: «دلایلی خوبی وجود دارند برای به رسمیت شناختن نقش بریتانیا در کنار آمریکا در براندازی تحول دموکراتیک در ۱۹۵۳. با پذیرفتن اینکه اشتباه کردیم که چنان کردیم و به گام‌هایی که به سمت ایران دموکراتیک برداشته می‌شد لطمه زدیم، اصلاحات در ایران را در حال حاضر می‌توانیم محتمل‌تر ‌کنیم.»

دیوید اوئن کمی بیش از دو سال وزیر خارجه بریتانیا بود و سه ماه بعد از سقوط سلطنت در ایران، با روی کار آمدن دولت مارگارت تاچر از این سمت کنار رفت.

او به گاردین گفت: «من به شکل علنی در تلویزیون در پاییز ۱۹۷۸ هشدار دادم که حکومت آتی ملاها از نظر حقوق بشر و رضایت فردی بسیار بدتر از حکومت شاه خواهد بود.»

«متاسفانه صحت این حرف ثابت شده است.»

آقای اوئن همچنین در این گفتگو به بیماری محمدرضا شاه اشاره کرد:

«من بروشنی به شاه گفته بودم که شیوه حکمرانی او باید برای اصلاحات دموکراتیک راه باز کند اما ای کاش می‌دانستم او مبتلا به یک بیماری شدید است و خیلی زودتر در ۱۹۷۸ به او فشار بیشتری می‌آوردم تا برای درمان مدتی در سوییس بماند و اجازه دهد یک دولت دموکراتیک‌تر روی کار بیاید.»

آقای اوئن که ۸۵ سال دارد، گفت پذیرش «اشتباهات» سال ۳۲ الان می‌تواند به پیشرفت سیاسی در ایران کمک کند:

«امروز مطالبات قوی زنان برای اصلاحات با وفاداری به یک روح سیاسی که سابقه تاریخی طولانی در ایران دارد، شنیده و محترم شمرده شده است. اگر اشتباهات گذشته در ۱۹۵۳ را بپذیریم، همانطور که من اشتباهاتم در سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۷۹ را پذیرفته‌ام، دولت بریتانیا می‌تواند به آرمان آنها کمک و احتمال موفقیتش را بیشتر کند تا به کناری رانده نشوند.»

کودتای ۲۸ مرداد و آمریکا

مادلین آلبرایت، وزیر خارجه آمریکا در دولت اول بیل کلینتون، سه شب مانده به نوروز ۱۳۷۹، در سخنرانی در شورای آمریکایی-ایرانی، با استقبال از «گفتگوی تمدهای دولت محمد خاتمی» و اشاره به فعالیت سیاسی زنان ایرانی به موضوع سرنگونی دولت مصدق اشاره کرد:

«در ۱۹۵۳، آمریکا نقش برجسته‌ای در سازماندهی براندازی دولت مردمی محمد مصدق ایفا کرد. دولت آیزنهاور بر این باور بود که دلایل استراتژیک کارهایش را توجیه می‌کند اما کودتا یک عقبگرد واضح در توسعه سیاسی ایران بود. و اکنون آسان است که ببنیم چرا بسیاری ایرانی‌ها همچنین از دخالت آمریکا در امور داخلی‌شان بسیار گله‌مندند.»

او گفت: «علاوه بر این، در ۲۵ سال بعد، ایالات متحده و غرب حمایت مستمری از رژیم شاه کردند. اگرچه این بر توسعه اقتصادی تاثیر زیادی داشت، رژیم شاه بی‌رحمانه ناراضیان سیاسی را سرکوب می‌کرد.»

خانم آلبرایت افزود: «همانطور که پرزیدنت کلینتون گفت، ایالات متحده باید منصفانه مسئولیت خود در قبال مشکلات رابطه ایران و آمریکا به عهده بگیرد."

عملیات آژاکس و سیا

با وجود صحبت‌های مادلین آلبرایت، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) سعی زیادی در محرمانه نگهداشتن اسناد عملیات «تی‌پی آژاکس» (اسم رمز ام آی شش، «عملیات چکمه» بود) کرد.

سرانجام در ۲۸ مرداد ده سال پیش، شصت سال بعد از کودتا، آرشیو ملی آمریکا آنها را منتشر کرد و در دسترس عموم قرار داد. البته سیا خارج کردن این اسناد از طبقه‌بندی را از چند سال پیش شروع کرده بود.

آرشیو ملی آمریکا از مدتها پیش در تلاش بود تا این اسناد از طبقه‌بندی خارج و منتشر شوند و سرانجام با استفاده از قانون آزادی اطلاعات موفق شد.

این آرشیو در سال ۱۹۹۹ برای انتشار گزارش دونالد ویلبر، یکی از برنا‌مه‌ریزان عملیات آژاکس، به دادگاه شکایت کرد اما سیا از این گزارش دویست صفحه‌ای فقط یک خط آن را منتشر کرد.

این آرشیو در زمان انتشار نوشت این اسناد سال‌ها پیش بدون اینکه به امنیت ملی لطمه‌ای بخورد می‌توانستند منتشر شوند.

در همان حال، این آرشیو بر اساس چند سند بریتانیایی که منتشر کرد نوشت: «بریتانیا به دنبال این بود که اطلاعات مربوط به نقشش در کودتا در ایران را که "بسیار اسباب خجالت " هستند از تاریخ رسمی آمریکا پاک کند.» انتشار اسناد جدید تا سال ۲۰۱۷ ادامه یافتند.

پیش از انتشار این اسناد، درباره نقش سیا در کودتای ۲۸ مرداد بسیار گفته و نوشته شده بود اما مهمترین سند را روزنامه نیویورک تایمز یک ماه بعد از سخنرانی مادلین آلبرایت منتشر کرد، بر اساس «نسخه‌ای از تاریخچه محرمانه کودتای ۱۹۵۳» که «مسئول اصلی برنامه‌ریزی کودتا» نوشته بود. به نوشته نیویورک تایمز این گزارش که در آن زمان هنوز سندی طبقه‌بندی شده بود نقش دولت بریتانیا را هم در کودتاا نشان می‌داد. با آنکه نیویورک تایمز نام نویسنده گزارش را ذکر نکرد، تصور می‌شود این همان گزارش دونالد ویلبر است.

جز این، هیلاری کلینتون، وزیر خارجه وقت آمریکا در سال ۲۰۱۱ در بی‌بی‌سی فارسی در گفتگو با بهمن کلباسی که در آن به سوال‌های مخاطبان هم پاسخ داد گفت: «ما قبلا تاسف خود را از آنچه در سال ۱۹۵۳ انجام شد ابراز کرده‌ایم. مقام‌های ارشد آمریکا گفته‌اند آنچه که می‌توانست و می‌بایست توسعه طبیعی دموکراسی در ایران باشد، مختل شد.»

در بریتانیا در رسانه‌ها، در اظهار نظرهای مقام‌های سابق، در چندین کتاب و همچنین بر اساس برخی اسناد دیگر که از طبقه‌بندی خارج شده‌اند، به نقش دولت بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد اشاره شده است. اما دولت بریتانیا هیچگاه رسما به آن اذعان نکرده و اسناد آن هنوز محرمانه مانده‌اند.

در این باره بیشتر بخوانید: اولین کودتای تاریخ که برای نفت انجام شد

در حالیکه از سال‌ها پیش نقش کرمیت روزولت بعنوان رهبر بخش آمریکایی عملیات آژاکس روشن است، اما هدایت‌کنندگان بریتانیایی کمتر نامشان گفته و ذکر شده است. با این حال گزارش شده بود که سرهنگ کریستوفر (مونتی) وودهاس مسئول ام ای شش در تهران بوده است.

اکنون مدرکی منتشر شده که نشان می‌دهد مسئول واقعی گرداندن بخش بریتانیایی عملیات آژاکس مونتی وودهاس نبوده است.

مصدق رابطه ایران با بریتانیا را قطع کرد و در نتیجه کارکنان سفارت باید ایران را ترک می‌کردند. وودهاوس تهران را ترک کرد و به لندن رفت اما در آنجا ماموریت دیگری به او محول کردند.

مسئول واقعی گرداندن بخش بریتانیایی عملیات آژاکس نورمن داربیشر بوده است که جای مونتی را گرفت و چون خودش هم ناچار به ترک ایران شده بود، در قبرس مستقر شده بود و عملیات را از آنجا اداره می‌کرد.

روایت نورمن داربیشر از این عملیات در مستندی به نام کودتای ۵۳ به نمایش درآمده است.

تقی امیرانی در سال ۲۰۱۶ در میان اوراق هدایت متین دفتری، نوه محمد مصدق، به متن مصاحبه و فیلم‌هایی برخورد کرد که برای ساخت یک مستند ثبت و ضبط شده بودند و سازندگان آن از آقای متین دفتری مشورت گرفته بودند. این مجموعه مستند را یک شبکه تلویزیونی بریتانیایی به نام گرانادا (اکنوی بخشی از آی‌تی‌وی است) در سال ۱۹۸۵ ساخته بود به نام «پایان امپراتوری.»

در آن مستند اما از این مصاحبه استفاده نشده بود که نورمن داربیشر توضیح می‌دهد چگونه می‌خواستند «از دست مصدق خلاص شوند» و می‌گوید می‌داند چقدر خرج عملیات شده است، هفتصد هزار پوند. او در واقع همان کسی است که گزارش دونالد ویلبر می‌گوید نقشه اولیه عملیات را کشیده بود. گفته می‌شود نورمن داربیشر از کسانی بود که در موفقیت عملیات بعد از ناکامی آن در ۲۵ مرداد اصرار می‌کرده است.

داربیشر مسلط به چند زبان از جمله فارسی در سه مقطع در ایران زندگی کرده بود، پیش از ۲۸ مرداد در دو نوبت و در مجموع حدود هفت سال در ایران بود، بار سوم ده سال بعد از سرنگون کردن دولت مصدق برای چهار سال دیگر.

او هشت فرزند داشت که برخی در تهران به دنیا آمدند و همسر اولش در یک حادثه رانندگی در ایران جان خود را از دست داد. نومن داربیشر بیشتر از هر بریتانیایی دیگری به محافل ایرانی‌ها رفت‌وآمد داشت و به گزارش گاردین ماهی دو بار شاه را می‌دید و گاهی با او اسکوآش بازی می‌کرد.

او در سال ۱۹۹۳ در انگلستان درگذشت.

مستند کودتای ۵۳ به کارگردانی تقی امیرانی به ماجرای نورمن داربیشر می‌پردازد. متن پانزده صفحه‌ای مصاحبه را آرشیو مستقلی به نام آرشیو امنیت ملی منتشر کرده است.

این مستند در سال ۲۰۱۹ ساخته شده اما تقی امیرانی به گاردین گفت هنوز توزیع‌کننده‌ای برای آن در بریتانیا پیدا نشده است:

«ما شاهد عجیب‌ترین و نابکارانه‌ترین تلاش‌ها بودیم برای مکتوم ماندن محتوای فیلم و شانس آن برای توزیع؛ با پیچیده‌ترین شگردهایی که در خور کارهای (ژان) لوکاره است.»