بازگشت ایران بعد از هشت قرن به نقشه نجوم و کیهان‌شناسی

رصدخانه ملی ایران یکی از طرح‌های ملی کشور در حوزه نجوم است که از دستاورد‌های بزرگ و شاخص علمی کشور به حساب می‌آید. ساخت این طرح کلان ملی از سال ۱۳۷۹ آغاز شد و نخستین ردیف بودجه این طرح در ابتدای سال ۱۳۸۴ در قانون بودجه و از نوع پژوهشی و مطالعاتی درنظر گرفته شد.

با وجود تنگنا‌های تحریم، تلسکوپ این رصدخانه به‌طور کامل از صفر تا صد توسط متخصصان داخلی طراحی و ساخته شده است و فقط آینه‌های این تلسکوپ (به‌دلیل نیاز به فناوری‌های انحصاری در ساخت) که آن هم بعداً با توان متخصصان ایرانی در داخل کشور لایه‌نشانی و به آینه تبدیل شد، از خارج از کشور تهیه شده است تا جایی که محمدجواد لاریجانی؛ رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی درباره پروژه رصدخانه ملی ایران می‌گوید که پروژه رصدخانه ملی ایران یکی از بزرگترین پروژه‌های علمی سده‌های اخیر کشور است.

بعد از اینکه اخترشناسان ایرانی در سال گذشته اعلام کردند که رصدخانه ملی ایران (INO) نخستین نور را با تلسکوپ نوری ۳.۴ متری کلاس جهانی، ثبت کرد، «ساینس» یکی از معتبرترین مجلات علمی دنیا در یک مقاله با تعبیر «تلسکوپی در کلاس جهانی» به تمجید از پروژه رصدخانه ملی ایران پرداخت.

ساینس نوشت: "در این پروژه، اخترشناسان در ایران باید بر موانعی غلبه می‌کردند که تعداد کمی از منجمان و دانشمندان در کشور‌های دیگر با آن مواجه هستند: تحریم‌هایی که واردات فناوری پیشرفته را محدود می‌کند و نیز محدودیت‌های ویزا که سفر دانشمندان به خارج از کشور را محدود می‌کند. در یک نقطه عطف مهم برای جامعه علمی ایران، اخترشناسان چند روز گذشته در تهران اعلام کردند که رصدخانه ملی ایران (INO) نخستین نور را با تلسکوپ نوری ۳.۴ متری کلاس جهانی، ثبت کرده است. "

حبیب خسروشاهی، مجری طرح رصدخانه ملی ایران نیز درباره پروژه رصدخانه ملی می‌گوید: در دانشگاه‌های ما تجربه طراحی و ساخت چنین پروژه بزرگ علمی وجود نداشته است. اجرای پروژه رصدخانه ملی ایران از سال ۱۳۹۷ شتاب بیشتری به خود گرفت و عملاً در طول ۴ سال، فرایند ساخت، نصب و راه‌اندازی این پروژه طی شد. ایران در موقعیت جغرافیایی مناسبی برای ایجاد رصدخانه‌های نجومی حرفه‌ای است که به‌دلیل نبودِ تلسکوپ‌های مُدرن و پیشرفته امروزی در مجاورت ایران و همچنین به‌دلیل وجود کوه‌های مرتفع است.

خسروشاهی گفت: ساخت رصدخانه ملی ایران، تجربه بسیار عظیم و منحصر به فردی برای علم و فناوری در ایران و گام مهمی در احیای نجوم و کیهان‌شناسی در کشور است و بعد از ۸ قرن، کشور را به نقشه تحقیق و توسعه در نجوم و کیهان‌شناسی برگرداند. نخستین نور تلسکوپ در پاییز ۱۴۰۱ و با رصد کهکشان‌های NGC۲۳ و ARP۲۸۲ در فواصل حدود ۲۰۰ میلیون سال نوری ثبت شد که کیفیت تصویر منطبق با مشخصات از پیش‌تعیین‌شده تلسکوپ ارزیابی شد، بدین ترتیب برنامه توسعه ابزار‌های رصدی تلسکوپ کلید خورد که انتظار می‌رود در سال ۱۴۰۲ و سال‌های آتی تصویرگر‌ها و طیف‌سنج‌های نجومی به‌روی تلسکوپ نصب و راه‌اندازی شود.

مجری طرح رصدخانه ملی ایران تأکید کرد: تلسکوپ ۳.۴ متری رصدخانه ملی ایران برای مطالعه طیف گسترده‌ای از اجرام نجومی و کیهانی مناسب است که از جمله آن‌ها مطالعه اجرام کهکشانی تا عمق ۷ میلیون سال نوری در اعماق کیهان و مطالعه ستاره‌ها و سیارات فرامنظومه در کهکشان راه شیری است.

نخستین ردیف بودجه این طرح در ابتدای سال ۱۳۸۴ و در قانون بودجه از نوع پژوهشی و مطالعاتی در نظر گرفته شده بود و در این سال‌ها طرح مطالعاتی مکان‌یابی رصدخانه ملی نیز در دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان در جریان بود.

در سال ۱۳۸۴ با تغییر دولت، این پروژه عملاً به حالت تعلیق درآمد که پس از آن پژوهشگاه دانش‌های بنیادی برای اجرای طرح ملی رصدخانه ملی، پیش‌قدم شد.

طراحی مفهومی رصدخانه شامل بخش‌های اُپتیک، مکانیک، کنترل و امکانات زیرساختی از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱ انجام گرفت و در طراحی مفهومی ۷۰ سند تهیه شد که این اسناد برای بررسی در اختیار داوران بین‌المللی که شامل منجمان حرفه‌ای بودند، قرار گرفت. جلسات داوری این اسناد نیز در مرکز بین‌المللی فیزیک نظری عبدالسلام (ICTP) ایتالیا برگزار شد و در نهایت با رفع ایرادها، طراحی مفهومی تلسکوپ ۳.۴ متری رصدخانه ملی مورد تأیید قرار گرفت.

بعد از اتمام طراحی مفهومی در سال ۱۳۹۲، اجرای فاز طراحی جزئی این پروژه آغاز شد که تا سال ۱۳۹۶ ادامه یافت، در نهایت نیز در همان سال این طراحی مورد قضاوت و تأیید داوران بین‌المللی قرار گرفت.

در سال ۱۳۹۵ و زمانی که طرح برای فعالیت‌های عمرانی آماده می‌شد با یک آینده‌نگری تلاش شد ضمن ایجاد تغییراتی در ساختمان‌های جانبی تلسکوپ، استفاده بهینه‌تری از توپوگرافی قله گَرگَش شود به‌طوری که هم‌اکنون علاوه بر تلسکوپ موجود (INO۳۴۰) امکان نصب تلسکوپ‌های دیگر نیز در این ارتفاع وجود دارد، بدین ترتیب عملاً و به‌طور همزمان اجرای دو طرح زیربنایی علم نجوم یعنی "طرح رصدخانه ملی ایران" و "طرح ساخت تلسکوپ INO۳۴۰" آغاز شد.

هرچند قله گَرگَش در ابتدا یک قلّه غیرقابل دسترس بود، اما برای رسیدن به ارتفاع ۳۶۰۰ متری قله، ۱۱ کیلومتر جاده کوهستانی از ارتفاع ۲۴۰۰ تا ۳۶۰۰ متری قله ساخته شد، همچنین در زمان ساخت جاده رصدخانه به قله گرگش، مسائل زیست‌محیطی بسیاری لحاظ شد به‌طوری که تیم عملیاتی همواره تلاش کرده‌اند که خللی در زیست جانوران بومی این منطقه ایجاد نشود.

تلسکوپ ۳.۴ متری رصدخانه ملی ایران با قدرت رهگیری حدود یک به‌روی ۳۶ هزارم درجه ساخته شده است؛ در حالی که در کشور ما هیچ وسیله رهگیری با این دقت وجود ندارد که در عین حال ۱۰۰ تن وزن و ۱۱ متر ارتفاع هم داشته باشد؛ ضمن آنکه باید در هوای آزاد و در مقابل باد‌های با سرعت بیش از ۴۰ کیلومتر بر ساعت نیز قرار گیرد.

منبع: تسنیم

باشگاه خبرنگاران جوان وب‌گردی وبگردی