مجلس خبرگان، اقامه‌گر نظام در روزهای سرنوشت‌ساز

خبرگزاری مهر - گروه سیاست؛ رامین عبدالله شاهی: در هفته‌ای که گذشت، در ۲۴ مرداد سالروز افتتاح مجلس خبرگان رهبری بود. اولین دوره مجلس خبرگان در سال ۱۳۶۲ پس از برگزاری انتخابات و اخذ رأی مردم و مشخص شدن نمایندگان منتخب، با پیام امام خمینی (ره) افتتاح شد. به مناسبت این امر و نیز انتخابات ششمین دوره مجلس خبرگان که همزمان با انتخابات دوازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی قرار است در روز جمعه ۱۱ اسفند ماه سال جاری برگزار شود، به بررسی نحوه شکل‌گیری مجلس خبرگان رهبری و خاستگاه قانونی این نهاد در حفظ و بقا نظام جمهوری اسلامی و نیز خلاصه‌ای از ادوار گذشته آن طی سال‌های مختلف می‌پردازیم.

مجلس خبرگان رهبری از نهادهای حکومتی جمهوری اسلامی ایران است که متشکل از فقها بوده و وظیفه اصلی آن انتخاب رهبر جمهوری اسلامی ایران و نظارت بر عملکرد او است. اعضای این نهاد باید تحصیلات حوزوی داشته و دارای اجتهاد باشند که البته با انتخاب مستقیم مردم برای یک دوره ۸ ساله انتخاب و وارد مجلس خبرگان رهبری می‌شوند.

در واقع نظام جمهوری اسلامی، نظامی است که همه ارکان آن مستقیم و غیر مستقیم با آرای مردم انتخاب می‌شود. بر اساس قانون اساسی ولایت فقیه بالاترین مقام کشور است توسط منتخب مردم در مجلس خبرگان تعیین می‌شود.

طبق قانون هر دوره مجلس خبرگان به مدت ۸ سال است. مهم‌ترین تصمیم در تمام ۴۴ سال گذشته پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیمی بود که توسط اولین دوره مجلس خبرگان رهبری و درست پس از رحلت امام خمینی (ره) در ۱۴ خرداد ۱۳۶۸ اتخاذ شد که همانا انتخاب شایسته مقام معظم رهبری به عنوان جانشین حضرت امام بود تا رهبری انقلاب را برعهده بگیرند. تاکنون انتخابات برای تعیین منتخب خبرگان رهبری در ۵ دوره برگزار شده است و ششمین دوره آن در روز جمعه ۱۱ اسفند ۱۴۰۲ همزمان با انتخابات دوازدهمین دوره مجلس شورای برگزار خواهد شد.

در واقع مجلس خبرگان رهبری، متشکل از مجموعه مجتهدان و علمای اسلامی است که همواره آماده است تا در راستای حفظ تمامیت و بن‌مایه قانون اساسی کشور اقدام کند. این نهاد تصمیم‌گیر و نظارتی، مرجعی است که ظاهراً کمتر از سایر نهادهای انتخابی کشور مانند دولت و مجلس فعالیت اجرایی دارد لیکن وزنه‌ای مهم در کشور بوده و نقش بسیار تعیین کننده در زمان‌های حساس از خود صادر می‌کند. در واقع مجلس خبرگان ضامن حفظ و بقای سیستم و نظام است تا در طوفان حوادث و رخ دادهای مهم بتواند کشور را از پیچ‌های تاریخی عبور دهد و اجازه ندهد این کشتی آسیب ببیند.

خبرگان رهبری تعیین‌کننده‌ترین و مهم‌ترین رکن از ارکان این نظام است

مقام معظم رهبری در سخنانی در سال ۶۹ در خصوص اهمیت مجلس خبرگان فرمودند: «اجتماع خبرگان رهبری در نظام جمهوری اسلامی، تعیین‌کننده‌ترین و مهم‌ترین رکن از ارکان این نظام است. هیچ‌کدام از ارکان نظام جمهوری اسلامی چه آنچه به تقنین و چه آنچه به اجرا و غیر آنها ارتباط پیدا می‌کند-، از لحاظ تعیین‌کننده بودن و آثار ماندگاری باقی گذاشتن، به اهمیت این اجتماع نیست. این معنا موجب می‌شود که مسئولیت این جمع و آحاد تشکیل‌دهنده آن، عظمت پیدا کند.»

جایگاه خبرگان رهبری در اصول قانون اساسی

در اصل‌های ۹۹، ۱۰۷، ۱۰۸، ۱۱۱ و ۱۷۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نام خبرگان رهبری ذکر شده و جایگاه قانونی آن آورده شده است. بر اساس اصل ۱۰۷ قانون اساسی انتخاب رهبری وظیفه مجلس خبرگان رهبری است. همچنین بر اساس اصل ۱۰۸ تعداد و شرایط خبرگان، کیفیت انتخاب آنها و آئین‌نامه داخلی جلسات آنان در صلاحیت خود خبرگان قرار گرفته است.

در اصل ۱۰۷ قانون اساسی آمده است: «پس از مرجع عالیقدر تقلید و رهبر کبیر انقلاب جهانی اسلام و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت‌الله‌العظمی امام خمینی «قدس سره‌الشریف» که از طرف اکثریت قاطع مردم به مرجعیت و رهبری شناخته و پذیرفته شدند، تعیین رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است. خبرگان رهبری درباره همه فقهای واجد شرایط مذکور در اصول پنجم و یکصد و نهم بررسی و مشورت می‌کنند. هر گاه یکی از آنان را اعلم به احکام و موضوعات فقهی یا مسائل سیاسی و اجتماعی یا دارای مقبولیت عامه یا واجد برجستگی خاص در یکی از صفات مذکور در اصل یکصد و نهم تشخیص دهند، او را به رهبری انتخاب می‌کنند و در غیر این صورت یکی از آنان را به عنوان رهبر انتخاب و معرفی می‌نمایند. رهبر منتخب خبرگان، ولایت امر و همه مسئولیت‌های ناشی از آن را بر عهده خواهد داشت. رهبر در برابر قوانین با سایر افراد کشور مساوی است.»

قابل توجه است اولین قانون انتخابات خبرگان شامل تعیین تعداد و شرایط انتخاب شوندگان و در اجرای اصل ۱۰۷ و ۱۰۸ قانون اساسی، در ۱۰ مهر ۱۳۵۹ توسط شورای نگهبان تدوین و تنظیم شد و به تصویب امام خمینی (ره) رهبر وقت جمهوری اسلامی رسید. همچنین برخی از مواد این قانون با اصلاحاتی همراه بوده است، تغییراتی که در جلسات ۲۴ و ۲۵ تیر ۱۳۶۹ در مواد این قانون صورت گرفت از این جمله است. ضمن آنکه آخرین اصلاحیه مربوط به تاریخ ۱۱/ ۶/ ۱۳۹۴ است.

کرسی استان‌های مختلف در مجلس خبرگان

باید توجه داشت مطابق با ماده (۱) قانون انتخابات و آئین‌نامه داخلی مجلس خبرگان در اصلاحی ۱۱/ ۶/ ۱۳۹۴ تعداد نمایندگان مجلس خبرگان رهبری ۸۸ نفر است که پراکندگی آنان در سطح کشور و در ۳۱ استان به شرح ذیل است:

استان تهران دارای ۱۶ نماینده در مجلس خبرگان؛ استان‌های خراسان رضوی و خوزستان هرکدام ۶ نماینده؛ استان‌های اصفهان، آذربایجان شرقی و فارس هرکدام ۵ نماینده؛ استان‌های گیلان و مازندران هرکدام ۴ نماینده؛ استان‌های آذربایجان غربی و کرمان هرکدام ۳ نماینده؛ استان‌های اردبیل، البرز، سیستان‌وبلوچستان، قزوین، کردستان، کرمانشاه، گلستان، لرستان، مرکزی و همدان هرکدام دو نماینده و در آخر استان‌های ایلام، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، زنجان، سمنان، قم، کهکیلویه و بویراحمد، هرمزگان و یزد، هرکدام یک نماینده را در مجلس خبرگان دارا می‌باشند.

در عین حال مطابق با همین ماده از تاریخ تصویب این قانون هرگونه افزایش تعداد نمایندگان خبرگان پس از بررسی‌های لازم و با توجه به میزان جمعیت و تقسیمات جغرافیای کشور و مصالح ملی بر اساس پیشنهاد هیئت رئیسه، در آخرین سال هر دوره مجلس خبرگان رهبری تصویب خواهد شد.

انتخاب استانی با رأی مردم

اعضا مجلس خبرگان با رأی مستقیم مردم انتخاب می‌شوند. این انتخابات به صورت استانی برگزار می‌شود و هر فرد نماینده استان خود در خبرگان رهبری است. نمایندگان مجلس خبرگان باید تحصیلات علوم دینی داشته باشند و دست‌کم مجتهد متجزی باشند؛ بدین معنی که در بعضی از ابواب فقهی توانایی اجتهاد داشته باشند. بنابر ماده (۳) قانون انتخابات مجلس خبرگان رهبری، انتخاب شوندگان برای نمایندگی در این مجلس باید دارای شرایط زیر باشند:

-اشتهار به دیانت و وثوق و شایستگی اخلاقی

-اجتهاد در حدی که قدرت استنباط بعضی مسائل فقهی را داشته باشد و بتواند ولی‌فقیه واجد شرایط رهبری را تشخیص دهد

-بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی با مسائل روز

-معتقدبودن به نظام جمهوری اسلامی ایران

-نداشتن سوابق سو سیاسی و اجتماعی

ضمن آنکه اعضای این مجلس باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران بوده و حداقل هجده سال تمام را داشته باشند.

در عین حال به موجب ماده ۵ قانون انتخابات مجلس خبرگان رهبری، انتخابات خبرگان رهبری، شش ماه به پایان دوره ۸ ساله برگزار می‌شود. اخذ آرا در سراسر کشور، در یک روز صورت می‌گیرد و در صورت احتیاج، تمدید می‌شود. همچنین جلسات سالانه خبرگان رهبری در ساختمان مجلس قدیم در خیابان امام خمینی (ره) تهران و به‌صورت غیر علنی و بدون حضور خبرنگاران و رسانه‌ها برگزار می‌شود تا مهم‌ترین موضوعات کشور مورد بررسی قرار گیرد.

نگاهی به دوره‌های مختلف خبرگان رهبری

اولین مجلس خبرگان رهبری در ۱۳۶۲ و پس از برگزاری انتخابات مردمی که در ۱۹ آذر ۱۳۶۱ انجام شد، افتتاح شد که ریاست آن را آیت الله علی مشکینی بر عهده داشت و آیت الله هاشمی رفسنجانی نایب رئیس مجلس خبرگان بود. در این دوره آیت الله حسینعلی منتظری به عنوان جانشین امام خمینی (ره) انتخاب شده بود که دو ماه قبل از رحلت امام از مقام خود استعفا داد و مجلس خبرگان در ۱۴ خرداد ۱۳۶۸ این استعفا را رسماً پذیرفت. ضمن آنکه بزرگترین و سرنوشت سازترین تصمیم مجلس خبرگان در تمام ۵ دوره حیاتش، انتخاب شایسته مقام معظم رهبری به عنوان جانشین امام خمینی (ره) بود که در خبرگان اول رهبری و در ۱۵ خرداد ۱۳۶۸ صورت گرفت تا کشتی نظام بدون راهبر نباشد.

انتخابات دومین دوره خبرگان رهبری در ۱۶ مهر ۱۳۶۹ برگزار شد و نخستین جلسه این مجلس در دوم اسفند ۱۳۶۹ تشکیل شد. آیت الله علی مشکینی در دوره دوم نیز به عنوان رئیس مجلس خبرگان انتخاب شد. آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی و آیت الله ابراهیم امینی نیز نواب رئیس بودند.

انتخابات سومین دوره خبرگان رهبری در آبان ۱۳۷۷ برگزار شد و نخستین جلسه این مجلس در ۴ اسفند ۱۳۷۷ تشکیل شد. رئیس سومین دوره خبرگان نیز آیت الله علی مشکینی بود و همچنان آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی و آیت الله ابراهیم امینی نیز نواب رئیس بودند.

انتخابات دوره چهارم خبرگان رهبری در آذر ماه سال ۱۳۸۵ برگزار شد. به دلیل تصویب هماهنگ‌سازی انتخابات‌ها در جمهوری اسلامی ایران، این دوره از خبرگان ده سال طول کشید. نخستین رئیس این دوره آیت الله علی مشکینی بود و بعد از درگذشت وی نخست آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی به ریاست رسید و سپس آیت الله محمد رضا مهدوی کنی و آیت الله محمد یزدی دو رئیس بعدی این دوره از خبرگان رهبری بودند. در این دوره تا سال ۱۳۸۶ دوره آیت الله هاشمی رفسنجانی و آیت الله یزدی نواب رئیس بودند و بین سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۹ با ریاست آیت الله هاشمی رفسنجانی، آیت الله محمد مؤمن و آیت الله محمد یزدی نواب رئیس شده و از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ با ریاست آیت الله مهدی کنی، آیت الله محمد یزدی و آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی نواب رئیس مجلس خبرگان شدند. همچنین در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ با ریاست آیت الله محمد یزدی، آیت الله هاشمی شاهرودی و آیت الله موحدی نواب رئیس را برعهده گرفتند.

انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری در ۷ اسفند ۱۳۹۴ برگزار شد. نخستین جلسه این مجلس نیز در ۴ خرداد ۱۳۹۵ تشکیل شد. در این جلسه آیت الله احمد جنتی با ۵۱ رأی به ریاست خبرگان انتخاب شد. آیت الله محمدعلی موحدی کرمانی و آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی نواب رئیس بودند که پس از فوت آیت الله شاهرودی و نیز در خواست آیت الله محمدعلی موحدی کرمانی به کاهش مسئولیت‌ها به دلیل کسالت، آیت الله رئیسی و سید هاشم حسینی بوشهری نواب رئیس حال حاضر مجلس خبرگان رهبری را برعهده دارند.

طبق قانون اساسی انتخاب رهبر، تشخیص فقدان صلاحیت‌های رهبر و عزل رهبری، نظارت بر بقا و استمرار رهبری، فعال بودن کمیته تحقیق و سایر کمیسیون‌ها، قانون‌گذاری نسبت به خود نهاد، تعیین ۵ نفر برای عضویت در شورای بازنگری و انجام وظایفی از جمله انس با اقشار مختلف جامعه، توجه به مسئولیت‌ها، انتقال دغدغه‌های نظام به مسئولان مرتبط و استخراج و بررسی دیدگاه‌های اسلامی از وظایف مجلس خبرگان است.

قوانین مربوط به مجلس خبرگان

قوانین مربوط به مجلس خبرگان به جز اصول مندرج در قانون اساسی شامل قانون انتخابات مجلس خبرگان رهبری است که دارای ۵ فصل و ۱۰ ماده است. همچنین آئین‌نامۀ اجرایی قانون انتخابات مجلس خبرگان که اولین بار ۱۸ /۷/ ۱۳۶۱ به تصویب رسید و بعدها مورد اصلاحاتی قرار گرفت دارای ۷ فصل و ۸۳ ماده است. در عین حال آئین‌نامۀ نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری مصوب ۲۳ و ۳۰/ ۱/۱۳۸۵ دارای ۲۶ ماده است که از قوانین و مقررات مرتبط با انتخابات مجلس خبرگان رهبری است.

می‌توان گفت نظام جمهوری اسلامی با زحمات امام خمینی (ره) و تأکیدات ایشان و نیز سایر بزرگان انقلاب در سال‌های اول به‌صورت نظام‌مند بر محور قانون و سیستمی مدون طراحی شده است. در واقع مجلس خبرگان رهبری ضامن بقای قاعده‌مند و سیستماتیک نظام، تصمیم ساز روزهای سرنوشت‌ساز و اقامه‌گر نظام جمهوری اسلامی در پیچ‌های حساس تاریخی است.