بررسی لزوم آزادی بیان ملت از منظر قانون

چون آزادی نعمت است گرانبها و حقوقی است فطری که خداوند در وجود انسانها ودیعه گذاشته است و" تهدید" و" تحدید" آن جز در صورت تزاحم با نظم و امنیت جامعه مطابق قانون از ناحیه محاکم ذیصلاح ممکن نیست.آزادی در انواع مختلف آن اعم از آزادی اندیشه ،آزادی سیاسی،آزادی عقیده و انتخاب دین و خاصه "آزادی بیان" از جمله مباحث پرچالشی است که در شرع مقدس اسلام ، قوانین و مقررات داخلی و بین المللی به اصل لزوم و مراعات آن از ناحیه دولت در قبال ملت تصریح گردیده؛با پیروزی انقلاب اسلامی «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» یکی از ارکان ثلاثه شعارهای محوری انقلابیون بوده است.آزادی از یوغ استبداد و استعمار خمیر مایه اولیه انقلاب و خواسته به حق انقلابیون بوده که منبعث از شرع در قانون اساسی نیز تجلی یافته است. واژه آزادی از جمله واژگانی است که اندیشمندان و نظریه پردازان تعابیر و برداشت های مختلفی از آن ارائه داده اند. از نظر مک کالوم"Mac Callum " نظریه پرداز غربی مفهومConcept آزادی واحد و برداشت هایConceptions از آن متعدد است. مفهوم آزادی دارای سه مولفه "فاعل" و "مانع "و "هدف" است .منظور از

۱-فاعل: مراد از این مولفه شخصی است که متصف به وجدان یا فقدان وصف آزادی است. در پاسخ به پرسش ((آزادی چه کسی؟)) عنصر ((فاعل)) مطرح می شود.

۲'مانع : مراد از این مولفه, شخص, اشخاص یا اشیایی است که مانع برخورداری فرد دیگری از آزادی می شوند. پرسشی که در این جا مطرح می شود این است که ((آزادی از چه چیز و یا چه کسی؟)). در پاسخ به این پرسش, مولفه دوم (مانع) مطرح می گردد.

۳-هدف : مراد از این مولفه, قصد و غرضی است که فرد برای انجام آن نیازمند برخورداری از آزادی است و یا حقوقی است که برخوداری از آنها, هدف اساسی فرد است. در این جا این مولفه در پاسخ به این پرسش مطرح می شود که ((آزادی برای چه؟)). بر این اساس, می توان آزادی را این گونه تعریف کرد:

آزادی فرد یا افرادی از قید فرد یا افراد دیگر برای انجام دادن رفتاری خاص و یا برخورداری از حقوق اساسی خود

بررسی آیات قرآن نشان می دهد که از منظر قرآن, انسان با برخورداری از ویژگی هایی همچون جانشینی خداوند, فطرت الهی, شخصیت مستقل و آزاد, اختیار و اراده, عقل به عنوان موجودی آزاد ومختار خلق شده است.

قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی‏ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیئاً وَ لا یتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِـ(ال‌عمران/64) : ای پیغمبر! به این کسانی که مدعی پیروی از یک کتاب آسمانی گذشته هستند، به این یهودی‌ها، مسیحی‌ها، زرتشتی‌ها ـ و حتی شاید به این صابئی‌ها که در قرآن اسم‌شان آمده است ـ و به همه‌ی ملت‌هایی که پیرو یک کتاب قدیم آسمانی هستند این‏طور بگو:بیایید همه‌ی ما جمع شویم دور یک کلمه، زیر یک پرچم. آن پرچم چیست؟ دو جمله بیشتر ندارد. یک جمله‏اش این است: أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیئاً در مقام پرستش، جز خدای یگانه چیزی را پرستش نکنیم؛ نه مسیح را بپرستیم نه غیر مسیح را و نه اهرمن را، جز خدا هیچ موجودی را پرستش نکنیم. وَ لا یتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ هیچ‌کدام از ما دیگری را بنده و برده‌ی خودش نداند و هیچ‌کس هم یک نفر دیگر را ارباب و آقای خودش نداند. یعنی نظام آقایی و نوکری ملغی‏؛ نظام استثمار، مستثمِر و مستثمَر ملغی‏؛ نظام لامساوات ملغی‏؛ هیچ‌کس حق استثمار و دیگری را نداشته باشدصرفنظر از آیات متعدد قرآن کریم ازمنظر انبیاء و اولیاء خاصه خود چون امیرالمؤمنین علی "ع" «وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّا ـ بنده‌ی غیرخودت مباش؛ خدا تو را آزاد آفریده است"

بهترین وزیران؛مسئولان و برگزیده ترین آنها نزد تو باید کسی باشد که در گفتن سخن تلخ به تو گویا ترباشدثُمَّ لْیَکُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَکَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَکَ

وقتی مردم حرف می زنند لشگریان و یارانت را از آنها دور کن تا با احساس امنیت و بدون لکنت زبان حرف بزنند وَتُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَأَعْوَانَکَ مِنْ أَحْرَاسِکَ وَشُرَطِک زیرا از رسول خدا بارها شنیده ام که می فرمود: «ملّتی که نتواند حق ناتوانان را از زورمندان، بدون اضطراب و ترس و لکنت زبان بگیرد، رستگار نخواهد شد». درشتگویی یا تندزبانی آنها را در سخن گفتن تحمل کن و تنگ حوصلگی و خودپسندی را از خود دور ساز احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَالْعِیَّ، وَنَحِّ عَنْهُمُ الضِّیقَ وَالاْنَفَ(نامه۵۳ نهج البلاغه).

آزادی یک امر فطری است. که هیچ فرد یا افراد نمی تواند آن را از انسانها سلب کند

از منظر عقل، آزادی در «اظهار عقیده»، از اوّلیات حقوق انسان است؛ زیرا سبب تبادل و تکامل افکار می شود. از سویی اسلام نیز در «اظهار عقیده»، به انسان آزادی داده، و درهای مناظره و بحث را بر اساس منطق استدلال بر روی صاحبان مذاهب و ادیان باز می گذارد. لذا در قرآن می فرماید: «با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما، و با آن ها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن». همچنین می فرماید: «بندگان مرا بشارت ده، همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می کنند».

قانون اساسی ایران بعنوان میثاق دولت وملت ملهم از قرآن کریم، اصل آزادی بیان و عقیده را مطابق اصول متعدد ناظر بر اصل۲۳مبنی بر اینکه «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.» البته در این اصل آنچه بیشتر مورد تاکید قرار گرفته، عدم تفتیتش عقاید و تعرض و مواخذه به واسطه داشتن یک عقیده است. در واقع نوعی تفاوت میان آزادی عقیده و آزادی بیان را در این اصل شاهد هستیم. این امر شاید از آنجا نشات می‌گیرد که در تمامی جوامع، آزادی بیان دارای قیودی است که باید حد و حدود آزادی بیان را مشخص کند.

و ۲۴: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آن که مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند. تفصیل آن را قانون معین می‌کند.» طبیعتا وقتی مطبوعات که میزان تاثیرگذاری آنان به مراتب بیش از ابراز عقیده اشخاص است، در بیان مطالب و نقدهای خود آزادند، دیگر افراد عادی نیز به طریق اولی آزاد خواهند بود. گرچه این اصل دو محدودیت را برای این اصل اعمال کرده است. گذشته از ام القوانین منشور حقوق شهروندی مصوب دولت سال ۹۵ به حق آزادی بیان در موارد متعدد اشاره داشته منجمله ماده ۲۵" شهروندان از حق آزادی اندیشه برخوردارند. تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به‌صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.

ماده ۲۶- هر شهروندی از حق آزادی بیان برخوردار است. این حق باید در چارچوب حدود مقرر در قانون اعمال شود. شهروندان حق دارند نظرات و اطلاعات راجع به موضوعات مختلف را با استفاده از وسایل ارتباطی، آزادانه جستجو، دریافت و منتشر کنند. دولت باید آزادی بیان را به‌طور خاص در عرصه‌های ارتباطات گروهی و اجتماعی و فضای مجازی ازجمله روزنامه، مجله، کتاب، سینما، رادیو، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی و مانند این‌ها طبق قوانین تضمین کند.

ماده ۲۷- شهروندان حق دارند اندیشه، خلاقیت و احساسِ خود را از طرق مختلف آفرینش فکری، ادبی و هنری با رعایت قوانین و حقوق دیگران بیان کنند.

ماده ۲۸- شهروندان از حق نقد، ابراز نارضایتی، دعوت به خیر، نصیحت در مورد عملکرد حکومت و نهادهای عمومی برخوردارند. دولت موظف به ترویج و گسترش فرهنگ انتقادپذیری، تحمل و مداراست.

ماده ۲۹- دولت از آزادی، استقلال، تکثر و تنوع رسانه‌ها در چارچوب قانون حمایت می‌کند. هیچ مقامی حق ندارد برخلاف موازین قانونی برای انتشار یا عدم انتشار اطلاعات یا مطالب درصدد اعمال فشار بر مطبوعات و سایر رسانه‌ها برآید یا به سانسور یا کنترل نشریات و سایر رسانه‌ها مبادرت نماید.

همانگونه که به‌ حق در دادنامه تصریح شده در ماده ۱۹ اعلامیه حقوق بشرمبنی بر اینکه: «هر انسانی محق به داشتن آزادی عقیده و [آزادی] بیان است؛ و این حق شامل آزادی داشتن باور و عقیده‌ای بدون [نگرانی] از مداخله [و مزاحمت]، و حق جستجو، دریافت و انتشار اطلاعات و افکار از طریق هر رسانه‌ای بدون ملاحظات مرزی است.»وماده۲۲ اعلامیه حقوق بشر اسلامی دائر بر اینکه"هر انسانی حق دارد نظر خود را به هر شکلی که مغایر با اصول شرعی نباشد، آزادانه بیان دارد..". و ماده ۱۹ میثاق حقوق مدنی و سیاسی مبنی بر اینکه"هیچ کس را نمی‌توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت و اخافه قرار داد.

1. هر کس حق آزادی بیان دارد. این حق شامل آزادی تفحص و تحصیل و اشاعه اطلاعات و افکار از هر قبیل بدون توجه به سر حدات، خواه شفاهاً یا به صورت نوشته یا چاپ یا به صورت هنری یا به هر وسیله دیگر به انتخاب خود می‌باشد....

در مقام نتیجه باید گفت مهمترین عامل در رشد و شکوفایی یک جامعه چند صدایی بودن آن است. در حقیقت وجود ازادی بیان در جامعه می تواند منجر به رشد و جلوگیری از استبداد مطلق شود. به همین دلیل است که این حق به عنوان حقی ارزشمند و والا در سراسر دنیا شناخته می شود و ملت ها برای دستیابی به آن، تلاش می کنند.کلیه اصول پیش گفته صراحتا به حق آزادی بیان افراد بدون ترس و دلهره نزد حاکمان اشاره دارد و احقاق حداقلی مزایای ایام کاری نباید بهانه ای باشد که دولتمردان تالی و عالی مقام با توسل به اهرم فشاراخراج و کشاندن آنها به محاکم بعنوان ابزار دفاع این حقوق مشروع افراد در کلام و بیان را که بعلت تضارب افکارو و آرا باعث بهبود امور می‌شود از آنها دریغ نمایند

بقول هوشنگ ابتهاج

ای شادی

آزادی

ای شادی آزادی

روزی که تو بازآیی

با این دل غم پرورد

من با تو چه خواهم کرد

*حقوقدان و وکیل پایه یک ‌دادگستری