نامش را «جاده زندگی» گذاشته‌اند، چون تنها مسیر دسترسی ۱۲۰ هزار اقلیت ارمنی‌ ساکن منطقه قره‌باغ در جمهوری آذربایجان، به خاک ارمنستان است.

اما حدود ۹ ماه است که جمهوری آذربایجان گذرگاه لاچین را مسدود کرده و این کار باعث کمبود شدید مواد خوراکی، دارو، لوازم بهداشتی و سوخت در این منطقه جداشده از ارمنستان شده است.

هایک ۱۸ ساله در بالکن هتلی ارزان قیمت در شهر گوریس، در سمت ارمنستان در منطقه مرزی با جمهوری آذربایجان ایستاده و در تماسی تصویری با مادرش صحبت می‌کند.

مادرش که در شهر مارتاکرت (آغ‌دره) قره‌باغ زندگی می‌کند، به او می‌گوید: «تخم مرغ نیست،‌ شکر نیست، هیچ جور شیرینی نیست،‌ نان سهمیه‌بندی شده، ساعت چهار صبح از خواب بیدار شده‌ام که در صف نان بایستم.»

هایک نام واقعی‌اش نیست. نامش را به خاطر حفظ امنیتش تغییر داده‌ام.

ارمنی‌های ساکن قره‌باغ به اعضای خانواده‌شان در سوی دیگر مرز دسترسی ندارند،‌ چون جمهوری آذربایجان از ماه دسامبر سال ۲۰۲۲ گذرگاه لاچین را بسته و اجازه عبور نمی‌دهد.

هیچ رسانه مستقلی نمی‌تواند در منطقه محصور قره‌باغ کوهستانی گزارش تهیه کند. عکس‌ها و ویدیوهایی از فروشگاه‌های تعطیل در شبکه‌های اجتماعی دست

ایرینا هایراپتیان، روزنامه نگار محلی در پیام‌های ضبط شده‌ای که از داخل منطقه قره‌باغ کوهستانی فرستاده، می‌گوید: «مردم ساعت‌ها در صف می‌ایستند تا سهمیه حداقلی خوراکی‌شان را بگیرند. مردم در صف‌های نان از حال می‌روند.»

«هیچ سوختی برای حمل و نقل نداریم و مردم باید پای پیاده کیلومترها راه بروند تا برای خرید هر چیزی که بتوانند با آن شکم خانواده‌شان را سیر کنند، صف بکشند.»

مقام‌های محلی در قره‌باغ کوهستانی می‌گویند از هر سه مورد مرگ و میر، یک مورد به سوء تغذیه مربوط می‌شود.

مادر هایک می‌گوید: «یک زن باردار بود که چون بنزین برای رساندنش به بیمارستان نداشتند، بچه‌اش را از دست داد.»

او از نبود گاز، سوخت، دارو و شامپو از ماه مارس (حدود شش ماه پیش) و همین طور قطع مکرر برق در این مدت می‌گوید. زمستان در پیش است و وضعیت از این هم بدتر خواهد شد.

پسرش احساس نفرت، وحشت و ناامیدی دارد و می‌گوید به دلیل این است که «می‌دانم دیر یا زود خانه‌ام، شهرم و کشورم به دست آذربایجان خواهد افتاد.»

خانه و سرزمینی که ارمنی‌های ساکن قره‌باغ می‌شناسند «آرتساخ»، جمهوری خودخوانده‌ای است که روی نقشه‌ جهان جایی ندارد، چون منطقه قره‌باغ کوهستانی بخشی از خاک آذربایجان محسوب می‌شود.

ارمنستان و جمهوری آذربایجان، دو کشور همسایه در قفقاز جنوبی، با وجود اشتراکات فرهنگی بسیار، دهه‌هاست که برای کنترل منطقه قره‌باغ کوهستانی درگیر جنگ‌هایی بوده‌اند که جان ده‌ها هزار نفر را گرفته است.

در آخرین جنگی که سال ۲۰۲۰ رخ داد و شش هفته طول کشید، جمهوری آذربایجان تمام سرزمین‌های اطراف این منطقه را که از سال ۱۹۹۴ در اختیار ارمنستان بود، پس گرفت.

آتش‌بسی که با وساطت روسیه برقرار شد متکی به نیروهای صلحبان روسیه بود که برای تامین امنیت اقلیت ارمنی منطقه و کنترل گذرگاه لاچین مستقر شدند و قرار بود تردد آزادانه ساکنان منطقه و حمل و نقل کالا بین قره‌باغ و ارمنستان را تضمین کنند.

اما با تمرکز روسیه روی جنگ اوکراین،‌ جمهوری آذربایجان دسامبر سال گذشته جاده منتهی به استپاناکرت (خان کندی)، مرکز منطقه قره‌باغ کوهستانی را با حضور فعالان محیط زیستی مورد حمایت حکومت مسدود کرد.

در ماه آوریل جمهوری آذربایجان در ورودی گذرگاه لاچین یک پاسگاه نظامی ایجاد کرد و در توجیه این اقدام به «حق حاکمیتی» و «احیای کامل تمامیت ارضی» خود اشاره کرد. این کشور ارمنستان را به استفاده از این جاده برای انتقال تجهیزات نظامی متهم کرد،‌ اما ارمنستان این اتهام را رد کرد.

تنها سازمان حقوق بشری بین‌المللی که به منطقه قره‌باغ کوهستانی دسترسی دارد، کمیته بین‌المللی صلیب سرخ است.

با وجود آن که این سازمان افرادی را برای درمان پزشکی از منطقه خارج کرده اما نتوانسته مسیر عبور امن آنها را تضمین کند، و تجربه خانواده خاچاطریان در روز ۲۹ ژوئیه هم این موضوع را تایید می‌کند.

در آن روز واگیف خاچاطریان ۶۸ ساله برای جراحی اضطراری قلب در حال انتقال به ایروان،‌ پایتخت ارمنستان بود.

دخترش ورا می‌گوید وقتی پدرش و همراهان او به پاسگاه مرزی آذربایجان رسیدند «ماموران به آنها گفتند که ده دقیقه پدرم را برای سوال و جواب با خود می‌برند. پدرم را با یکی از کارکنان صلیب سرخ بردند. چند دقیقه بعد کارمند صلیب سرخ برگشت اما پدرم را به جای نامعلومی بردند.»

ورا که خود اهل قره‌باغ است، بعد از آن که روستای محل زندگی‌اش بر اساس توافق آتش‌بس به کنترل جمهوری آذربایجان درآمد، به شهر جرموک در ارمنستان رفت.

او می‌گوید:‌‌ «حالا هر دقیقه و هر لحظه با خودم فکر می‌کنم: اگر قلبش بایستد چه؟»

مقام‌های جمهوری آذربایجان پدر ورا را به ارتکاب جنایات جنگی در جریان جنگ اول قره‌باغ در سال ۱۹۹۲ متهم کرده‌اند.

حکمت حاجی‌اف، مشاور ویژه الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان می‌گوید: «شاهدان زیادی هستند که چهره او را از گزارش‌های رسانه‌ای می‌شناسند. ما هرگز نگفتیم که جنایتکاران جنگی محاکمه نخواهند شد.»

ورا می‌گوید اتهامات علیه پدرش صحت ندارد. «دفاع از کشورتان جرم نیست. امکان برگزاری دادگاه عادلانه در جمهوری آذربایجان وجود ندارد. ممکن است یک روز عدالت اجرا شود،‌ اما برای این که منتظر آن روز شویم وقت نداریم.»

دستگیری واگیف خاچاطریان برای بسیاری در منطقه قره‌باغ کوهستانی تکان‌دهنده بود. چند روز پیش سه فوتبالیست جوان ارمنی اهل قره‌باغ، در همان پاسگاه به اتهام اهانت به پرچم جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۱ بازداشت شدند.

اکنون بیم آن می‌رود که هر مرد ارمنی‌تباری که قصد عبور از گذرگاه را داشته باشد با همان سرنوشت روبرو شود.

دو خواهر دیگر ورا در قره‌باغ تحت محاصره مانده‌اند. او می‌‌گوید: «نوه خواهرم دو ماهه است. هیچ جور شیر خشکی پیدا نمی‌شود. مادرش هم تغذیه مناسبی ندارد که بتواند به نوزادش شیر بدهد. برای خواهرزاده ۲۲ ساله‌ام که در جنگ آسیب مغزی شده دارو پیدا نمی‌شود. او توان حرف زدنش را از دست داده و دست راستش حرکت نمی‌کند.»

آمریکا اخیرا در جریان جلسه اضطراری شورای امنیت سازمان ملل درباره قره‌باغ، از جمهوری آذربایجان خواست تردد آزادانه در گذرگاه لاچین را دوباره برقرار کند.

پیش از آن هم دیوان بین‌المللی دادگستری به جمهوری آذربایجان گفته بود که حکم لازم‌الاجرایی دارد که بر اساس آن باید شرایط «حرکت آزادانه افراد،‌ وسایل نقلیه و محموله‌های باری» را در هر دو مسیر این جاده را فراهم کند.

اما ارمنستان درباره تعهد جامعه بین‌الملل به حل این بحران بدبین است. معترضان در شهر ایروان ورودی دفتر سازمان ملل متحد را با مواد غذایی و گونی‌های آرد مسدود کرده‌ند و خواهان بازگشایی جاده ارتباطی قره‌باغ شده‌اند.

جمهوری آذربایجان وقوع بحران انسانی در این منطقه را انکار می‌کند. باکو می‌گوید خواهان کنترل کامل بر این سرزمین‌هاست و پیشنهاد یک مسیر جایگزین را داده که از شهر آغ‌دام می‌گذرد؛ یکی از مناطقی که در جنگ ۲۰۲۰ دوباره به کنترل خود درآورد.

مشاور ویژه رئیس جمهوری آذربایجان می‌گوید: «بعد از آن جاده لاچین هم در عرض ۲۴ ساعت باز خواهد شد. استفاده از مسیرهای بیشتر برای همه بهتر است.»

حکمت حاجی‌اف می‌گوید ارمنی‌های قره‌باغ از همان «حقوق زبانی، فرهنگی، مذهبی و شهری» برخوردارند که شهروندان آذربایجان.

اما ادمون ماروکیان، سفیر سیار ارمنستان، با اشاره به این که تنها یک مسیر میان ارمنستان و قره‌باغ کوهستانی وجود دارد، جمهوری آذربایجان را به دادن وعده‌های دروغ متهم می‌کند. او می‌گوید: «قصد آنها این است که تلاش کنند تا تمرکز جامعه بین‌المللی را تغییر دهند و توافقات و تعهدات مربوط به گذرگاه لاچین را کمرنگ کنند.»

گلنارا شاهینیان، گزارشگر ویژه سابق سازمان ملل هشدار می‌دهد که قطع آخرین مسیر ارتباطی با جمهوری ارمنستان به معنای نابود کردن جامعه ارمنی‌های قره‌باغ خواهد بود. او می‌گوید: «روشن است که چه سطحی از نقض حقوق بشر در جمهوری آذربایجان رخ می‌دهد. با سیاست‌های کاملا نفرت‌گرایانه‌ای که در پیش گرفته‌اند، چطور می‌توان انتظار داشت که رفتاری مناسب با ارمنی‌های قره‌باغ داشته باشند؟»

در فاصله‌ای کوتاه از شهر گوریس، نمایی که از بالای کوه می‌توان دید، تصویری واضح از بحران جاری پیش رو می‌گذارد.

در طرف ارمنی‌نشین، هیچ خودرویی در جاده دیده نمی‌شود؛ جاده کمربندی نوسازی که دور مناطقی کشیده شده که بر اساس توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ به آذربایجان بازگردانده شده است.

اما صفی از کامیون‌ها با ۴۰۰ تن کمک‌های بشردوستانه برای قره‌باغ، شامل غذا، دارو، شیر خشک و دیگر مواد ضروری، پشت پاسگاه مرزی جمهوری آذربایجان دیده می‌شود.

به یاد می‌آورم یکی از چیزهایی که مادر هایک می‌خواست داشته باشد و پیدا نمی‌شد، روغن خوراکی بود. از یکی از راننده کامیون‌هایی که در گوریس منتظر اجازه عبور است می‌پرسم بار کامیونش چیست.

پاسخ می‌دهد:‌ «۲۲ تن روغن خوراکی.»

نامش را «جاده زندگی» گذاشته‌اند، چون تنها مسیر دسترسی ۱۲۰ هزار اقلیت ارمنی‌ ساکن منطقه قره‌باغ در جمهوری آذربایجان، به خاک ارمنستان است.

اما حدود ۹ ماه است که جمهوری آذربایجان گذرگاه لاچین را مسدود کرده و این کار باعث کمبود شدید مواد خوراکی، دارو، لوازم بهداشتی و سوخت در این منطقه جداشده از ارمنستان شده است.

هایک ۱۸ ساله در بالکن هتلی ارزان قیمت در شهر گوریس، در سمت ارمنستان در منطقه مرزی با جمهوری آذربایجان ایستاده و در تماسی تصویری با مادرش صحبت می‌کند.

مادرش که در شهر مارتاکرت (آغ‌دره) قره‌باغ زندگی می‌کند، به او می‌گوید: «تخم مرغ نیست،‌ شکر نیست، هیچ جور شیرینی نیست،‌ نان سهمیه‌بندی شده، ساعت چهار صبح از خواب بیدار شده‌ام که در صف نان بایستم.»

هایک نام واقعی‌اش نیست. نامش را به خاطر حفظ امنیتش تغییر داده‌ام.

ارمنی‌های ساکن قره‌باغ به اعضای خانواده‌شان در سوی دیگر مرز دسترسی ندارند،‌ چون جمهوری آذربایجان از ماه دسامبر سال ۲۰۲۲ گذرگاه لاچین را بسته و اجازه عبور نمی‌دهد.

هیچ رسانه مستقلی نمی‌تواند در منطقه محصور قره‌باغ کوهستانی گزارش تهیه کند. عکس‌ها و ویدیوهایی از فروشگاه‌های تعطیل در شبکه‌های اجتماعی دست

ایرینا هایراپتیان، روزنامه نگار محلی در پیام‌های ضبط شده‌ای که از داخل منطقه قره‌باغ کوهستانی فرستاده، می‌گوید: «مردم ساعت‌ها در صف می‌ایستند تا سهمیه حداقلی خوراکی‌شان را بگیرند. مردم در صف‌های نان از حال می‌روند.»

«هیچ سوختی برای حمل و نقل نداریم و مردم باید پای پیاده کیلومترها راه بروند تا برای خرید هر چیزی که بتوانند با آن شکم خانواده‌شان را سیر کنند، صف بکشند.»

مقام‌های محلی در قره‌باغ کوهستانی می‌گویند از هر سه مورد مرگ و میر، یک مورد به سوء تغذیه مربوط می‌شود.

مادر هایک می‌گوید: «یک زن باردار بود که چون بنزین برای رساندنش به بیمارستان نداشتند، بچه‌اش را از دست داد.»

او از نبود گاز، سوخت، دارو و شامپو از ماه مارس (حدود شش ماه پیش) و همین طور قطع مکرر برق در این مدت می‌گوید. زمستان در پیش است و وضعیت از این هم بدتر خواهد شد.

پسرش احساس نفرت، وحشت و ناامیدی دارد و می‌گوید به دلیل این است که «می‌دانم دیر یا زود خانه‌ام، شهرم و کشورم به دست آذربایجان خواهد افتاد.»

خانه و سرزمینی که ارمنی‌های ساکن قره‌باغ می‌شناسند «آرتساخ»، جمهوری خودخوانده‌ای است که روی نقشه‌ جهان جایی ندارد، چون منطقه قره‌باغ کوهستانی بخشی از خاک آذربایجان محسوب می‌شود.

ارمنستان و جمهوری آذربایجان، دو کشور همسایه در قفقاز جنوبی، با وجود اشتراکات فرهنگی بسیار، دهه‌هاست که برای کنترل منطقه قره‌باغ کوهستانی درگیر جنگ‌هایی بوده‌اند که جان ده‌ها هزار نفر را گرفته است.

در آخرین جنگی که سال ۲۰۲۰ رخ داد و شش هفته طول کشید، جمهوری آذربایجان تمام سرزمین‌های اطراف این منطقه را که از سال ۱۹۹۴ در اختیار ارمنستان بود، پس گرفت.

آتش‌بسی که با وساطت روسیه برقرار شد متکی به نیروهای صلحبان روسیه بود که برای تامین امنیت اقلیت ارمنی منطقه و کنترل گذرگاه لاچین مستقر شدند و قرار بود تردد آزادانه ساکنان منطقه و حمل و نقل کالا بین قره‌باغ و ارمنستان را تضمین کنند.

اما با تمرکز روسیه روی جنگ اوکراین،‌ جمهوری آذربایجان دسامبر سال گذشته جاده منتهی به استپاناکرت (خان کندی)، مرکز منطقه قره‌باغ کوهستانی را با حضور فعالان محیط زیستی مورد حمایت حکومت مسدود کرد.

در ماه آوریل جمهوری آذربایجان در ورودی گذرگاه لاچین یک پاسگاه نظامی ایجاد کرد و در توجیه این اقدام به «حق حاکمیتی» و «احیای کامل تمامیت ارضی» خود اشاره کرد. این کشور ارمنستان را به استفاده از این جاده برای انتقال تجهیزات نظامی متهم کرد،‌ اما ارمنستان این اتهام را رد کرد.

تنها سازمان حقوق بشری بین‌المللی که به منطقه قره‌باغ کوهستانی دسترسی دارد، کمیته بین‌المللی صلیب سرخ است.

با وجود آن که این سازمان افرادی را برای درمان پزشکی از منطقه خارج کرده اما نتوانسته مسیر عبور امن آنها را تضمین کند، و تجربه خانواده خاچاطریان در روز ۲۹ ژوئیه هم این موضوع را تایید می‌کند.

در آن روز واگیف خاچاطریان ۶۸ ساله برای جراحی اضطراری قلب در حال انتقال به ایروان،‌ پایتخت ارمنستان بود.

دخترش ورا می‌گوید وقتی پدرش و همراهان او به پاسگاه مرزی آذربایجان رسیدند «ماموران به آنها گفتند که ده دقیقه پدرم را برای سوال و جواب با خود می‌برند. پدرم را با یکی از کارکنان صلیب سرخ بردند. چند دقیقه بعد کارمند صلیب سرخ برگشت اما پدرم را به جای نامعلومی بردند.»

ورا که خود اهل قره‌باغ است، بعد از آن که روستای محل زندگی‌اش بر اساس توافق آتش‌بس به کنترل جمهوری آذربایجان درآمد، به شهر جرموک در ارمنستان رفت.

او می‌گوید:‌‌ «حالا هر دقیقه و هر لحظه با خودم فکر می‌کنم: اگر قلبش بایستد چه؟»

مقام‌های جمهوری آذربایجان پدر ورا را به ارتکاب جنایات جنگی در جریان جنگ اول قره‌باغ در سال ۱۹۹۲ متهم کرده‌اند.

حکمت حاجی‌اف، مشاور ویژه الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان می‌گوید: «شاهدان زیادی هستند که چهره او را از گزارش‌های رسانه‌ای می‌شناسند. ما هرگز نگفتیم که جنایتکاران جنگی محاکمه نخواهند شد.»

ورا می‌گوید اتهامات علیه پدرش صحت ندارد. «دفاع از کشورتان جرم نیست. امکان برگزاری دادگاه عادلانه در جمهوری آذربایجان وجود ندارد. ممکن است یک روز عدالت اجرا شود،‌ اما برای این که منتظر آن روز شویم وقت نداریم.»

دستگیری واگیف خاچاطریان برای بسیاری در منطقه قره‌باغ کوهستانی تکان‌دهنده بود. چند روز پیش سه فوتبالیست جوان ارمنی اهل قره‌باغ، در همان پاسگاه به اتهام اهانت به پرچم جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۱ بازداشت شدند.

اکنون بیم آن می‌رود که هر مرد ارمنی‌تباری که قصد عبور از گذرگاه را داشته باشد با همان سرنوشت روبرو شود.

دو خواهر دیگر ورا در قره‌باغ تحت محاصره مانده‌اند. او می‌‌گوید: «نوه خواهرم دو ماهه است. هیچ جور شیر خشکی پیدا نمی‌شود. مادرش هم تغذیه مناسبی ندارد که بتواند به نوزادش شیر بدهد. برای خواهرزاده ۲۲ ساله‌ام که در جنگ آسیب مغزی شده دارو پیدا نمی‌شود. او توان حرف زدنش را از دست داده و دست راستش حرکت نمی‌کند.»

آمریکا اخیرا در جریان جلسه اضطراری شورای امنیت سازمان ملل درباره قره‌باغ، از جمهوری آذربایجان خواست تردد آزادانه در گذرگاه لاچین را دوباره برقرار کند.

پیش از آن هم دیوان بین‌المللی دادگستری به جمهوری آذربایجان گفته بود که حکم لازم‌الاجرایی دارد که بر اساس آن باید شرایط «حرکت آزادانه افراد،‌ وسایل نقلیه و محموله‌های باری» را در هر دو مسیر این جاده را فراهم کند.

اما ارمنستان درباره تعهد جامعه بین‌الملل به حل این بحران بدبین است. معترضان در شهر ایروان ورودی دفتر سازمان ملل متحد را با مواد غذایی و گونی‌های آرد مسدود کرده‌ند و خواهان بازگشایی جاده ارتباطی قره‌باغ شده‌اند.

جمهوری آذربایجان وقوع بحران انسانی در این منطقه را انکار می‌کند. باکو می‌گوید خواهان کنترل کامل بر این سرزمین‌هاست و پیشنهاد یک مسیر جایگزین را داده که از شهر آغ‌دام می‌گذرد؛ یکی از مناطقی که در جنگ ۲۰۲۰ دوباره به کنترل خود درآورد.

مشاور ویژه رئیس جمهوری آذربایجان می‌گوید: «بعد از آن جاده لاچین هم در عرض ۲۴ ساعت باز خواهد شد. استفاده از مسیرهای بیشتر برای همه بهتر است.»

حکمت حاجی‌اف می‌گوید ارمنی‌های قره‌باغ از همان «حقوق زبانی، فرهنگی، مذهبی و شهری» برخوردارند که شهروندان آذربایجان.

اما ادمون ماروکیان، سفیر سیار ارمنستان، با اشاره به این که تنها یک مسیر میان ارمنستان و قره‌باغ کوهستانی وجود دارد، جمهوری آذربایجان را به دادن وعده‌های دروغ متهم می‌کند. او می‌گوید: «قصد آنها این است که تلاش کنند تا تمرکز جامعه بین‌المللی را تغییر دهند و توافقات و تعهدات مربوط به گذرگاه لاچین را کمرنگ کنند.»

گلنارا شاهینیان، گزارشگر ویژه سابق سازمان ملل هشدار می‌دهد که قطع آخرین مسیر ارتباطی با جمهوری ارمنستان به معنای نابود کردن جامعه ارمنی‌های قره‌باغ خواهد بود. او می‌گوید: «روشن است که چه سطحی از نقض حقوق بشر در جمهوری آذربایجان رخ می‌دهد. با سیاست‌های کاملا نفرت‌گرایانه‌ای که در پیش گرفته‌اند، چطور می‌توان انتظار داشت که رفتاری مناسب با ارمنی‌های قره‌باغ داشته باشند؟»

در فاصله‌ای کوتاه از شهر گوریس، نمایی که از بالای کوه می‌توان دید، تصویری واضح از بحران جاری پیش رو می‌گذارد.

در طرف ارمنی‌نشین، هیچ خودرویی در جاده دیده نمی‌شود؛ جاده کمربندی نوسازی که دور مناطقی کشیده شده که بر اساس توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ به آذربایجان بازگردانده شده است.

اما صفی از کامیون‌ها با ۴۰۰ تن کمک‌های بشردوستانه برای قره‌باغ، شامل غذا، دارو، شیر خشک و دیگر مواد ضروری، پشت پاسگاه مرزی جمهوری آذربایجان دیده می‌شود.

به یاد می‌آورم یکی از چیزهایی که مادر هایک می‌خواست داشته باشد و پیدا نمی‌شد، روغن خوراکی بود. از یکی از راننده کامیون‌هایی که در گوریس منتظر اجازه عبور است می‌پرسم بار کامیونش چیست.

پاسخ می‌دهد:‌ «۲۲ تن روغن خوراکی.»