۳ استان با بیشترین زلزله در ۲۷ سال اخیر/ وضعیت گسل‌ها در کلانشهرها چگونه است؟

ایران به دلیل قرارگیری در کمربند لرزه‌خیز آلپ-هیمالیا و در محل تصادم ورقه‌های اوراسیا-عربستان، از نظر زمین‌شناسی، فعال است؛ به گونه‌ای که حدود ۸ درصد از زمینلرزه‌های دنیا و حدود ۱۷ درصد از زلزله‌های بزرگ دنیا در فلات ایران رخ می‌دهد.

حرکت همگرایی ورقه‌های زمین‌ساختی اوراسیا-عربستان سبب تغییر شکل فعال در ایران به عنوان یکی از لرزه‌خیزترین نواحی جهان شده است. بخش اعظم فلات ایران از نظر زمین‌ساختی متاثر از تغییر شکل و کوتاه شدگی ناشی از برخورد جوان ورقه‌های قاره‌ای (عمدتاً در مرزهای سیاسی) است.

در این میان تنها پهنه مکران در شمال دریای عمان (بقایای پوسته اقیانوسی تتیس) دارای شرایط زمین ساختی متفاوت از سایر بخش‌های بلوک ایران است. در این بخش از ایران پوسته اقیانوسی عمان با همگرایی به سمت شمال و به زیر پوسته قاره‌ای ایران فرو رفته است.

بیشتر زمینلرزه‌ها در کمربندهای زاگرس، البرز، کپه‌داغ و یا در راستای گسل‌های راستالغز که مرز بلوک‌های وسیع و لرزه‌خیز را تشکیل می‌دهند، متمرکز است. بنابراین حاشیه بلوک‌های ایران مرکزی، آذربایجان و دریای مازندران دارای لرزه‌خیزی بالا است.

انرژی بخشی از تغییر شکل حاصل از همگرایی با رخداد زمین‌لرزه آزاد می‌شود که در زاگرس برابر با ۳ درصد، در البرز و کپه داغ برابر با ۳۰ درصد و در ایران مرکزی و بلوک لوت برابر با ۱۰ درصد است. بنابراین تفاوت لرزه‌خیزی در بخش‌های مختلف پوسته ایران که حاصل ماهیت پوسته و نوع دگریختی و میزان تغییر شکل است، سبب شده که شدت و دوره‌های تکرار زمینلرزه‌ها نیز متغیر باشد. در بندر عباس و تنگه هرمز در هر دو سال یک زمینلرزه با بزرگای بیش از ۶ و ۲ یا ۳ زمینلرزه با بزرگای ۵ یا ۶ ریشتر رخ می‌دهد. در حالی که در محدوده بم و جیرفت تنها زمینلرزه با بزرگای بیش از ۶ در ۵ دی ۱۳۸۲ ثبت شده است. ژرفای زمینلرزه‌ها در پوسته ایران نیز عمدتاً کمتر از ۳۰ کیلومتر است. زمینلرزه‌های کم عمق دارای پتانسیل تخریب بالایی هستند.

دکتر علی بیت اللهی، مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اعلام کرد: بر اساس داده‌های مرکز لرزه‌نگاری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تعداد ۵۵۰۶۵ رخداد لرزه‌ای با بزرگی ۲.۵ و بالاتر در سرزمین ایران و اطراف آن در مدت زمان ۲۷ سال از ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۲ رخ داده است که از این تعداد ۴۸۵۵۷ زلزله در داخل سرزمین ایران و ۶۵۰۸ زلزله خارج از مرزهای کشور رخ داده است.

توزیع رخدادهای لرزه‌ای به این شرح است:

تعداد ۴ زلزله با بزرگی ۷ تا ۷.۵
تعداد ۳۲ زلزله با بزرگی ۶ تا ۷
تعداد ۴۰۴ زلزله با بزرگی ۵ تا ۶
تعداد ۳۹۳۳ زلزله با بزگی ۴ تا ۵
تعداد ۱۹۰۳۶ زلزله با بزرگی ۳ تا ۴ (معادل ۳۵ درصد کل زلزله‌ها)
تعداد ۳۱۶۵۶ زلزله با بزرگی ۲.۵ تا ۳ (معادل ۵۸ درصد کل زلزله‌ها)

نقشه توزیع زلزله‌های با بزرگی ۲.۵ به بالا در ایران و اطراف آن

از تعداد ۴۸۵۵۷ زلزله رخ داده در داخل سرزمین ایران، بیشترین تعداد زلزله‌ها در استان‌های کرمان، فارس و هرمزگان رخ داده است.

وی اضافه کرد: بر اساس این مطالعات دریافتیم که از تعداد ۴۸۵۵۷ زلزله ثبت شده در داخل مساحت سرزمینی ایران در بازه زمانی ۲۷ ساله ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۲ تعداد ۳۶۳۲ زلزله با بزر گی ۴ و بزرگتر از ۴ است که این میزان حدود ۷ درصد زمینلرزه‌های ایران را شامل می‌شود.

بیت‌اللهی خاطر نشان کرد: با حذف رخدادهای پسلرزه‌ای، تعداد ۲۶۵۷۳ زمینلرزه در ایران رخ داده است که از آن تعداد ۲۱۹۶ زلزله دارای بزرگی ۴ و بزرگتر از ۴ است. پسلرزه‌ها ۴۵ درصد زلزله‌های با بزرگی ۲.۵ به بالا و ۴۰ درصد زلزله‌های با بزرگای ۴ و بزرگتر از ۴ را در کل کشور شامل شده‌اند.

تهیه نقشه‌های دقیق شده گسل‌های ایران در دستور کار سازمان زمین‌شناسی

وی تصریح کرد: زمینلرزه‌ها افزون بر شتاب ناشی از عبور موج، خطر گسیختگی زمین را نیز به همراه دارند. تجربه زمین لرزه‌های مخرب نشان می‌دهد سازه‌های واقع در حریم گسل زمینلرزه‌ای بیشترین آسیب را در طی زمینلرزه داشته‌اند. شتاب بیشینه حرکت زمین قابل محاسبه است و با تمهیدات مهندسی می‌توان خسارات آن را کنترل کرد، اما مهار جابه جایی‌های بزرگ و جلوگیری از انتقال آن به سازه در زون گسل زمینلرزه‌ای کاری دشوار است.

بیت‌اللهی یادآور شد: به طور کلی مهمترین اثرات گسلش سطحی بر سازه‌ها شامل گسترش زون برشی به پی، جابه‌جایی و نشست ناهمسان پی، کرنش‌های افقی کششی می‌شود و از بین این موارد گسترش زون برشی بیشترین تاثیر را در خرابی سازه‌ها دارد.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات مسکن اظهار کرد: بسیاری از شهرهای ایران در حاشیه و یا بر روی گسل‌های فعال بنا شده‌اند که دلایل زیادی دارد که از جمله آن می‌توان به استفاده از مزایای آب و هوای کوهپایه‌ای و منابع آب با کیفیت بالا در حاشیه کوهستان‌ها اشاره کرد. متاسفانه رشد سریع شهرها در دهه‌های اخیر بسیاری از عوارض زمین‌شناسی و آثار گسل‌ها را محو کرده است و از این رو تعیین محل گسلش‌های احتمالی کاری دشوار گاه همراه با خطا است.

وی ادامه داد: از این رو است که گروهی از محققان سازمان زمین‌شناسی به منظور تهیه نقشه‌های دقیق از گسل‌های کلانشهرهای کشور در حال انجام مطالعات میدانی بر روی گسل‌ها هستند و این در حالی است که اکثر گسل‌ها در کلانشهرها با عوارض شهری پوشانده شده است.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات مسکن خاطرنشان کرد: این مطالعات با اولویت کلانشهرهای «تهران»، «تبریز»، «مشهد»، «کرمان» و «کرج» در حال اجرا است که این مطالعات در مراحل «مطالعات دفتری»، «مطالعات زمین ریخت‌شناسی»، «مطالعات ژئوفیزیکی»، «مطالعات لرزه‌شناسی»، «مطالعات ژئودتیکی (GPS و تداخل‌سنجی رادار)»، «مطالعات تعیین سن و نرخ لغزش گسل‌ها»، «مطالعات پارینه لرزه‌شناسی»، «بازنگری نقشه‌ها و تعیین هندسه گسل‌ها»، «پیشنهاد پهنه گسیختگی و خطر احتمالی» را شامل می‌شود.

وی تصریح کرد: در بخش مطالعات دفتری مراحلی چون «گردآوری و رقومی کردن داده‌های توپوگرافی»، «تهیه تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های توپوگرافی تهیه عکس‌های هوایی»، «رقومی کردن عکس‌های هوایی»، «ایجاد داده‌های رقومی یکپارچه» و «بازنگری و رقومی کردن مجدد ناحیه‌ای گسله‌های فعال» اجرایی شده است.

مطالعات بخش زمین ریخت‌شناسی به این شرح تعریف شده است:

ردیف شرح تحقیقات ۱ مطالعات سنجش از دور داده‌های ماهواره‌ای ۲ مطالعه عکس‌های هوایی ۳ بازدیدهای میدانی ۴ مطالعه اندیس‌های ژئومورفیک ۵ مطالعه مشخصه‌های ژئومورفیک مرتبط با گسل‌های فعال ۶ شناسایی و تعیین محل گسل‌های فعال

مطالعات ژئوفیزیکی:

ردیف شرح تحقیقات ۱ تعیین محل پروفیل‌های ژئوفیزیکی ۲ مطالعات ژئوالکتریک ۳ مطالعات رادار نافذ ۴ مطالعات لرزه‌نگاری ۵ پردازش و تلفیق داده‌ها

مطالعات لرزه‌شناسی:

ردیف شرح تحقیقات ۱ طراحی شبکه لرزه‌نگاری (۲۰ ایستگاه) ۲ نصب و راه‌اندازی لرزه‌نگارها ۳ برداشت داده‌ها ۴ پردازش خرد لرزه‌ها ۵ پردازش نویز محیطی ۶ مطالعات تعیین مکان و ژرفای خردلرزه‌ها ۷ مطالعات تعیین ساختار زمین‌شناسی ژرف

مطالعات ژئودتیکی (جی پی اس و تداخل سنجی رادار):

ردیف شرح تحقیقات ۱ تعیین نقاط برداشت‌های ژئودتیک ۲ نصب و راه‌اندازی تجهیزات (۲۰ استگاه) ۳ سفارش و پردازش داده‌های رادار ماهواره‌ای ۴ برداشت دوره‌ای داده‌های شبکه زمینی ۵ پردازش و تلفیق داده‌ها ۶ تفسیر داده ها

مطالعات تعیین سن و نرخ لغزش گسل‌ها:

ردیف شرح تحقیقات ۱ شناسایی عوارض ریخت زمین‌ساختی ۲ تعیین محل‌های نمونه‌گیری ۳ نمونه‌گیری به روش لومینسانس ۴ تعیین سن نمونه‌ها در آزمایشگاه ۵ تهیه مدل رقومی دقیق از محل نمونه‌گیری ۶ تفسیر و تعیین نرخ لغزش گسل

مطالعات پارینه لرزه‌شناسی:

ردیف شرح تحقیقات ۱ مطالعات زمین ریخت‌شناسی و تعیین محل ترانشه‌ها ۲ حفر ترانشه ۳ لوگ‌برداری ۴ نمونه‌برداری ۵ تعیین سن نمونه‌ها ۶ تفسیر داده‌ها و تعیین نرخ لغزش ۷ تعیین بزرگا و تاریخ زمین لرزه‌های کهن

بازنگری نقشه‌ها و تعیین هندسه گسل‌ها

ردیف شرح تحقیقات ۱ برداشت‌های تکمیلی صحرایی بویژه از حفاری‌های جدید شهری ۲ اصلاح نقشه‌های موجود

پیشنهاد پهنه گسیختگی و خطر احتمالی:

ردیف شرح تحقیقات ۱ ارائه نقشه اصلاح شده گسله‌ها ۲ ارائه پهنه‌های گسیختگی احتمالی ۳ ارائه نرخ جنبش احتمالی هر پهنه ۴ ارائه گزارش

۴۷۲۳۶