جزئیات پنهان یک تفاهم نانوشته میان تهران-واشنگتن

ایران و آمریکا از اسفندماه سال گذشته مجموعه‏ای از گفت‌وگوهای آشکار و پنهان را در نیویورک و مسقط برگزار کرده ‏اند که بنا به ادعای رسانه ‏ها این گفت‌وگوها به یک «تفاهم نانوشته غیررسمی» رسیده ‏است. اما نه تهران و نه واشنگتن حاضر به تایید وجود چنین توافقی نیستند و در مورد انجام این توافق و جزئیات آن سکوت می ‏کنند.

نخستین‌بار یک روزنامه آمریکایی بود که به وجود چنین توافقی اشاره کرد. روزنامه نیویورک‌تایمز، در گزارشی که ۲۵ خردادماه امسال منتشر کرد، به نقل از مقام‏های اسرائیلی و آمریکایی مدعی شد که دو طرف در آستانه رسیدن به یک توافق قرار دارند. در گزارش نیویورک‌تایمز جزئیات این توافق اینگونه تشریح شده‏بود: «ایران تعهد می‏دهد که غنی‏سازی اورانیوم خود را از سقف ۶۰ درصد فراتر نبرد، از حمله به نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه توسط گروه‏های منتسب به خود جلوگیری کند، همکاری‏هایش را با بازرسان آژانس بین‏المللی انرژی اتمی تقویت کند و از فروش موشک بالستیک به روسیه خودداری کند.» این گزارش ادامه می‏داد: «در مقابل آمریکا متعهد می‏شود از وضع تحریم‏های جدید اجتناب کند، نفتکش‏های خارجی حامل نفت ایران را توقیف نکند، به دنبال تصویب قطعنامه‏های جدید در شورای امنیت سازمان ملل متحد و آژانس بین‏المللی انرژی اتمی علیه ایران نباشد.»

براساس گزارش نیویورک‌تایمز، مذاکرات تبادل زندانیان و آزادی دارایی‏های مسدودشده ایران در کره‌جنوبی و عراق، به‌صورت جداگانه از مذاکرات «تفاهم غیررسمی نانوشته» یا «آتش‏بس سیاسی» دنبال می‏شدند. فرآیند اجرای توافق مربوط به تبادل زندانیان و آزادسازی دارایی‏های ایران سه هفته پیش آغاز شد و براساس آن پنج زندانی آمریکایی از زندان به حصر خارج از زندان منتقل شدند تا پس از تکمیل فرآیند چندهفته‏ای تبدیل دارایی‏های ایران از واحد پول کره‌جنوبی به یورو و انتقال به حساب‏های بانک‏های ایرانی نزد یک بانک قطری، از ایران خارج شوند. همزمان با اجرای این توافق روزنامه تایمزآف اسرائیل در گزارشی به نقل از دو مقام ارشد اسرائیلی مدعی شده‏بود بین ایران و آمریکا تفاهمات گسترده‏تر و غیررسمی شکل گرفته که شامل محدود کردن فعالیت هسته‌ای ایران و توقف حملات نیابتی تهران به نیروهای آمریکایی می‏شود.

سه ماه بعد از انتشار گزارش نیویورک‌تایمز، قرائن و شواهد، بخش زیادی از گمانه‏زنی‏های این روزنامه آمریکایی در مورد جزئیات توافق میان تهران و واشنگتن را تایید کرده‏است. هرچند مقام‏های تهران و واشنگتن، مستقیماً از تایید وجود توافق خودداری می‏کنند، اما از برخی از اظهارنظرهای اخیر مقام‏های جمهوری اسلامی ایران، می‏توان دریافت که تفاهم‏های انجام‌شده میان تهران و واشنگتن فراتر از موضوع تبادل زندانیان و آزادی دارایی‏های مسدودشده ایران است. رسانه‏ها هم گزارش‏های متعددی را منتشر کرده‏اند که نشان می‏دهد مسائلی مانند «کاهش شتاب تولید اورانیوم با غنای بالا»، «کاهش محدودیت‏ها برای صادرات نفت ایران»، «عدم تلاش برای توقیف نفتکش‏های حامل نفت ایران» و «کاهش تنش در منطقه و عدم رویارویی مسلحانه میان گروه‏های تحت حمایت ایران و نظامیان آمریکا» از جمله مواردی هستند که بنا بر شواهد، بخشی از تفاهم نانوشته ایران و آمریکا هستند.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران هفته جاری در نشست خبری خود در بیروت گفته‏بود: «انجام توافق اخیر غیرمستقیم ایران و آمریکا برای آزادسازی بخشی از منابع و اموال ما در بانک‏های خارجی و تبادل زندانیان تاثیر مثبتی بر گفت‏وگوهای غیرمستقیم در خصوص لغو تحریم‏ها خواهد داشت.» وی گفت: «تهران از اراده سیاسی لازم برای رسیدن به نقطه توافق و بازگشت همه طرف‏ها به اجرای توافق موسوم به برجام برخوردار است. درخصوص به‏کارگیری دیپلماسی سیاسی برای لغو تحریم‏ها اکنون ابتکاری از سوی سلطان عمان روی میز قرار دارد و در چارچوب این ابتکار، تبادل پیام بین ما و طرف‏های دیگر برقرار است.» ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران هم هفته پیش گفته‏بود: «این رویکردی است که اگر به درستی انجام شود می‏تواند گام سازنده‏ای باشد که بتوانیم در مسیر بازگشت متعهدانه طرف آمریکایی به توافق نیز گام‏های بعدی را برداریم.»

کاهش ذخایر اورانیوم با غنای بالا

یکی از مواردی که به نظر می‏رسد بخشی از تفاهم ایران و آمریکا برای کاهش تنش باشد، کاهش شتاب تولید اورانیوم با غنای بالا و کاهش ذخایر اورانیوم غنی شده ۶۰ درصد ایران باشد. بلومبرگ سه روز پیش در گزارشی خبر داد براساس اطلاعاتی که به دست آورده‏است، در گزارش فصلی مدیرکل آژانس بین‏المللی انرژی اتمی در مورد برنامه هسته‏ای ایران به کاهش شتاب تولید اورانیوم غنی‏شده در سطح غنای ۶۰ درصد اشاره شده‏است. گزارش فصلی مدیرکل آژانس قرار است دوشنبه هفته آینده (۱۱ سپتامبر) در نشست فصلی شورای حکام در وین ارائه شود. هیچ یک از مقام‏های ایران و آمریکا تاکنون تایید نکرده‏اند که توافقی در مورد سطح غنی‏سازی اورانیوم در ایران یا میزان ذخایر اورانیوم غنی‏شده در ایران بین تهران و واشنگتن انجام شده‏باشد. اما به اعتقاد بسیاری از تحلیل‏گران رسیدن به توافق در این زمینه یکی از الزامات توافق میان تهران و واشنگتن برای کاهش تحریم‏ها است.

جاوید قربان‌اوغلی، دیپلمات بازنشسته می‏گوید: «قطعاً ایران باید در زمینه هسته ‏ای به آمریکا امتیاز بدهد تا از امتیاز کاهش تحریم‏ها بهره‏مند شود. اساس خواست آمریکا توقف اقدامات هسته‏ای ایران است، اینمسئله‌‏ای است که برای آمریکا بسیار مهم است.»

گرچه هنوز گزارش مدیرکل آژانس منتشر نشده‏است، اما انتشار خبر بلومبرگ باعث تقویت گمانه‏زنی‏ها در مورد شمول سطح غنی‏سازی و میزان ذخایر اورانیوم غنی‏شده ایران در توافق اخیر میان تهران و واشنگتن شد. محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در واکنش به چنین گمانه‏زنی‏هایی هفته گذشته گفته‏بود: «غنی‌سازی طبق قانون اقدام راهبردی در چارچوب تدابیر کلی نظام انجام می‏شود.» این اظهارنظر را نمی‏توان تکذیب کاهش شتاب تولید اورانیوم غنی‏شده در سطح ۶۰ درصد فرض کرد، چراکه قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران مصوب آذر ۱۳۹۹ محدودیت مشخصی برای میزان اورانیوم غنی‏سازی در سطح ۶۰ درصد ارائه نداده‏است و فقط دولت را به افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده در سطح ۲۰ درصد ملزم می‏کند. در ماده یک این قانون آمده‏است: «سازمان انرژی اتمی ایران موظف است بلافاصله پس از تصویب این قانون، جهت مصارف صلح‌آمیز نسبت به تولید اورانیوم با غنای بیست درصد(۲۰٪) اقدام و سالانه به میزان حداقل یکصد و بیست کیلوگرم آن را در داخل کشور ذخیره کند. همچنین سازمان مذکور موظف است نیاز کشور برای مصارف صلح‌آمیز به اورانیوم با غنای بالای بیست درصد(۲۰٪) را به‌طور کامل و بدون تأخیر تأمین کند.»

حسن بهشتی‏ پور، تحلیل‏گر مسائل بین ‏الملل در این مورد می‏گوید: «در صورتی که اطلاعات مورد اشاره بلومبرگ در گزارش آژانس آمده‏باشد، حتی اگر ایران هم این موضوع را تکذیب کند، باز هم این تکذیب ارزشی ندارد. به نظر من آژانس یک نهاد فنی است و هرگز در گزارش مدیرکل آژانس اتفاقی که رخ نداده‏است، مورد اشاره قرار نمی‏گیرد. در واقع این یک گزارش مثبت در مورد برنامه هسته‏ای ایران است. من شخصاً قائل به دروغگویی آژانس نیستم اما حتی کسانی که تصور می‏کنند مدیرکل آژانس با سیاسی‌کاری علیه ایران گزارش منفی منتشر می‏کند، باید توجه داشته‏باشند که ادعای کاهش ذخایر اورانیوم با غنای بالا، در جامعه جهانی گزارشی مثبت و به نفع پرونده هسته‏ای ایران است.»

بهشتی‏پور معتقد است: «اگر گزارش رافائل گروسی تایید کند که ایران شتاب انباشت اورانیوم با غنای بالا را کمتر کرده‏است و حتی بخشی از ذخایر اورانیوم با غنای بالای خود را رقیق کرده‏است، آنگاه می‏توان گفت که ایران امتیازهایی دریافت کرده‏ و چنین امتیازی داده‏است.» این کارشناس مسائل بین‏الملل معتقد است که از چنین تحولاتی می‏توان برداشت کرد که توافق‏هایی صورت گرفته‏است و امتیازهایی رد و بدل شده، اما نمی‏توان دقیقاً نتیجه گرفت که چه بده‌بستان‏هایی انجام شده‏است.»

کاهش محدودیت‏ها برای صادرات نفت ایران

گزارش‏های اخیر رسانه‏ها و نهادهایی که رفت‌وآمد نفتکش‏ها و میزان فروش نفت را پیگیری می‏کنند، نشان می‏دهد که در ماه‏های اخیر میزان تولید و صادرات نفت خام ایران به شکل چشمگیری افزایش پیدا کرده‏است. دوشنبه هفته گذشته، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در پاسخ به سوالی در مورد صحت گزارش پایگاه خبری بلومبرگ در مورد مجوز آمریکا به افزایش صادرات نفت ایران به ازای کاهش سطح غنی‏سازی اورانیوم، گفت: «مبتنی بر مذاکرات رفع تحریم‏ها، ما این موضوع را دنبال می‏کنیم که صادرات نفت ایران هیچ‌گونه محدودیتی را از سوی هیچ طرفی از جمله آمریکا شاهد نباشد.» وی در ادامه همچنین تاکید کرد که تخلیه نفت یک نفتکش توقیف‌شده ایرانی در تگزاس «با تفاهم انجام شده با آمریکا سازگار نیست.» این اظهارنظر سخنگوی وزارت امورخارجه بلافاصله این برداشت را تقویت کرد که سخنگوی وزارت خارجه ایران تایید کرده‏است تهران و واشنگتن در مورد فروش آزادانه نفت خام ایران و همچنین عدم تلاش آمریکا برای توقیف نفتکش‏های حامل نفت ایران توافق کرده‏اند.

براساس گزارشی که خبرگزاری رویترز منتشر کرده‏، تولید نفت ایران در ماه اوت به ۳ میلیون و ۱۵۰ هزار بشکه در روز رسید که بالاترین سطح تولید نفت خام ایران از سال ۲۰۱۸، زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا از برجام خارج شد، تاکنون است. مؤسسه «ابتکار داده سازمان‏های مشترک» (Joint Organizations Data Initiative) که آمار تولید نفت و گاز را منتشر می‏کند، ژوئن ۲۰۱۸ تولید نفت خام ایران در سطح ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه قرار داشت. این گزارش نشان می‏دهد که به رغم استمرار تحریم‏های سخت‏گیرانه آمریکا که جلوی همکاری کمپانی‏های انرژی جهان را با ایران می‏گیرد، صنعت نفت ایران به رونق و رشد خود ادامه می‏دهد.

کاهش تنش‏های منطقه ‏ای

مورد دیگری که توسط رسانه ‏ها به آن اشاره می‏شود، کاهش درگیری‏ها میان نیروهای تحت حمایت ایران در عراق و سوریه با نظامیان آمریکایی است. آخرین نمونه از این درگیری‏ها فروردین‌ماه امسال در چند نوبت با حملات هوایی آمریکا به مواضعی که مدعی می‏شد متعلق به نیروهای منتسب به ایران است و حملات خمپاره‏ای و موشکی نیروهای متحد بشار اسد به پایگاه‏های آمریکا در استان دیرالزور سوریه، رخ داد. از آن زمان تاکنون، درگیری‏هایی از این دست کاملاً متوقف شده‏است. گروهی از تحلیل‏گران معتقدند که توقف این درگیری‏ها نتیجه توافقی است که میان ایران و آمریکا انجام شده‏است.

با این حال برخی از تحلیل‏گران معتقدند که کاهش تنش‏ها در منطقه، نتیجه مذاکرات ایران و آمریکا نیست، بلکه نتیجه عادی‏سازی روابط ایران و کشورهای عربی است. حسن بهشتی‏پور می‏گوید: «از آنجا که ایران مستقیماً با عربستان سعودی و امارات وارد گفت‌وگو شده و ترجیح داده‏است که توافق‏های منطقه‏ای را با کشورهای منطقه انجام دهد و نه آمریکا، بعید می‏دانم که کاهش تنش‏های منطقه‏ای نتیجه گفت‌وگوهای ایران و آمریکا باشد.»

چرا توافق محرمانه؟

به‌رغم استمرار گفت‌وگوها میان ایران و آمریکا در شش ماه گذشته، دو طرف تمام تلاش خود را به کار برده‏اند تا این گفت‌وگوها و نتایج آن، مخفی باقی بماند. تلاش‏های اولیه برای احیای برجام در دولت سیزدهم، در همان ابتدای کار با موانع جدی مواجه شده‏بود. آذرماه سال ۱۴۰۰ دولت سیزدهم با انتصاب یکی از منتقدان توافق هسته‏ای برجام به عنوان مذاکره‌کننده احیای این توافق، مذاکرات با ۱+۴ و آمریکا را از سر گرفت.

درحالی‌که مقام‏های دولت پیشین می‏گفتند که در آستانه روی کار آمدن دولت سیزدهم، توافق برای اجرای برجام کاملاً در دسترس بود، اما مذاکرات علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده جدید ایران به سرعت با مانع مواجه شد. آخرین باری که مذاکره‌کننده ایران و ۱+۴ و آمریکا در وین تشکیل جلسه دادند، اسفند ۱۴۰۰ بود و پس از آن مذاکرات تقریباً متوقف شد.

در نیمه اول سال ۱۴۰۱ تلاش‏هایی جسته و گریخته برای ادامه مذاکرات انجام شد و دیدارهایی میان علی باقری، معاون وزیر امورخارجه ایران و انریکه مورا، مذاکره‌کننده ارشد اتحادیه اروپا انجام شد. این دیدارهای جسته و گریخته، به یک پیش‏نویس جدید برای احیای توافق منجر شد، اما با وقوع اعتراض‏های پاییز گذشته در ایران، مذاکرات کاملاً متوقف شد. دولت‏های اروپایی اعلام کردند که به دلیل نقض حقوق بشر در ایران و همچنین فروش پهپادهای ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین، دیگر حاضر به مذاکره با تهران نیستند. براساس گزارش‏ها، دور جدیدی از مذاکرات، به‌صورت غیرمستقیم در مسقط و به‌صورت مستقیم در نیویورک از اسفندماه سال ۱۴۰۱، بدون مشارکت اروپایی‏ها بین ایران و آمریکا آغاز شد.

تفاهم اخیر نتیجه این مذاکرات است که بخش بزرگی از آن به‌صورت محرمانه انجام شد و بعدها با انتشار افشای این دیدارها توسط رسانه‏ها از جمله در مورد دو تا پنج دوره مذاکره مستقیم میان نماینده ایران در سازمان ملل متحد با یک نماینده دولت آمریکا و همچنین سفر برت مک‏گورک، هماهنگ‏کننده کاخ سفید در امور خاورمیانه و مذاکرات غیرمستقیم او با علی باقری‌کنی علنی شد.

جاوید قربان‌اوغلی، دیپلمات بازنشسته معتقد است: «دلیل غیرعلنی بودن این تفاهم کاملاً روشن است، شرایط ایران در عرصه بین‏المللی، آمریکا را برای اینکه با ایران به یک تفاهم علنی برسد، دچار معذوریت می‌کند و احساس می‏کند که در این شرایط نمی‏تواند به صورت علنی به ایران امتیاز بدهد. جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا و دولتش در آستانه انتخابات در صورت اعلام توافق با ایران دچار مشکل می‏شوند. از طرف ایران هم مشکلاتی وجود دارد. بعد از خروج دولت دونالد ترامپ از برجام، ایران مذاکره مستقیم با آمریکا پیش از بازگشت این کشور به توافق قبلی را به عنوان خط قرمز اعلام کرد. حتی اگر فرض کنیم تمام مذاکراتی که میان ایران و آمریکا انجام شده‏است، غیرمستقیم بودند، باز هم رسیدن به یک توافق با آمریکا، به‌نوعی عبور از خطوط قرمز پیشین محسوب می‏شود.»

از منع گفت‌وگو با آمریکا تا توافق نانوشته

توافق اخیر با آمریکا نشان از یک چرخش جدی در سیاست خارجی دولت سیزدهم دارد. دولت سیزدهم که از ابتدای روی کار آمدن تاکید می‏کرد سیاست خارجی‏اش را مبنی بر توافق با غرب و برجام بنا نکرده‏است و تلاش می‏کند به جای توافق با غرب، مسیرهای جایگزین را دنبال کند، با این توافق عملاً بخشی از شعارهای ابتدایی خود را کنار گذاشته‏است. برخلاف مذاکره‏کنندگان دولت پیشین که فقط مجوز مذاکره در حوزه هسته‏ای داشتند و بعد از خروج آمریکا از برجام اجازه مذاکره با آمریکا نداشتند، مشخص است که مذاکره‏کنندگان دولت سیزدهم، مجوزهای ویژه‏ای برای گفت‌وگوی مستقیم با آمریکا و همچنین گفت‌وگو در مورد مسائلی فراتر از مسئله هسته‏ای، از جمله مسائل منطقه‏ای دریافت کرده‏اند. در عین حال به نظر می‏رسد با توجه به نقش ویژه شورایعالی امنیت ملی در مذاکرات هسته‏ای، تغییر دبیر شورایعالی امنیت ملی هم نقش مؤثری در تغییر فضا داشته‏است. هرچند علی‌اکبر احمدیان، دبیر جدید شورایعالی امنیت ملی که کار خود را از اردیبهشت‌ماه سال جاری آغاز کرد، اظهارنظرهای علنی زیادی در مورد مذاکرات هسته‏ای نداشته‏است، اما نتیجه مذاکرات اخیر نشان می‏دهد که دبیر جدید، از مذاکره مستقیم و حل و فصل مسائل میان تهران و واشنگتن به‌صورت مستقیم حمایت می‏کند. علی شمخانی، دبیر پیشین شورایعالی امنیت ملی از جمله افرادی بود که بعد از خروج آمریکا از برجام معتقد بود باید به جای مذاکره با آمریکا به دنبال تحت فشار قرار دادن غرب از طریق افزایش سطح غنی‏سازی و ذخایر اورانیوم با غنای بالا در کشور رفت تا دولت‏های غربی مجبور به تسلیم و بازگشت به تعهدات‏شان در برجام شوند.

قربان اوغلی می‏گوید: «منافع هر دو طرف در این توافق کاملاً مشخص است. نیاز ایران به منابع مالی و نیاز ایران به فروش نفت خام عاملی شده‏است که ایران به سمت توافق برود. در واقع تهران از شعارهایی که در ابتدای دولت سیدابراهیم رئیسی مطرح شد، کاملاً فاصله گرفته‏است. چنین شعارهایی باعث شده‏بود که ایران در شرایطی که توافق کاملا در دسترس بود، از توافق باز بماند. الان دولت متوجه شده‏است که آن شعارها کشور را در مخمصه‏ای انداخته‏است که نتایج آن کاملا مشهود است. دولت می‏توانست خیلی زودتر حاضر به انجام توافقی مشابه شود و از خسارت‏های سنگینی که بر اثر عدم‌النفع ناشی از کاهش فروش نفت خام به کشور وارد شد، جلوگیری شود. برای واشنگتن مسئله تا حدی پیچیده‏تر است، درست است که دولت بایدن در آستانه انتخابات قرار دارد، اما واقعیت این است که این دولت، درست مانند دولت اوباما، به دنبال مهار هسته‏ای ایران است. هدف آمریکایی‏ها این است که ایران در صنعت هسته‏ای دست‌کم از این حدی که به آن رسیده‏است، جلوتر نرود. آمریکا می‏خواهد پیشرفت ایران را چه در زمینه سطح غنی‏سازی، چه در زمینه میزان ذخایر مواد شکاف‏پذیر و چه در زمینه استفاده از سانتریفیوژهایی با فناوری جدید‏تر متوقف کند.»

اما همچنان خطوط قرمزی در مورد مذاکرات میان تهران و واشنگتن وجود دارد که باعث می‏شود به‌زودی شاهد حل و فصل برخی از اختلاف‌نظرها میان دو کشور نباشیم. بهشتی‏پور معتقد است که ایران هرگز حاضر نیست در مورد مسائل مرتبط با برنامه موشکی خود و مسائل منطقه با آمریکا مذاکره کند. وی می‏گوید: «مادامی که تحریم‏ها وجود دارد، هر توافقی دچار مشکل است و مسئله تحریم‏ها باید در مذاکره مستقیم ایران و آمریکا حل و فصل شود. به اضافه اینکه آمریکا تا زمانی که تحریم‏ها را اثربخش بداند، بعید است از آنها دست بکشد. واشنگتن ممکن است بخشی از تحریم‏ها را لغو کند، اما به سادگی حاضر نمی‏شود این ابزار مؤثر خود را کنار بگذارد.»

23302