تحولات سپتامبر؛ از سالگرد مهسا تا نشست مجمع عمومی سازمان ملل

یک سال پیش در چنین روزهایی، پس از چندین دور تبادل پیام و متن میان ایران و آمریکا و در حالی‌که بسیاری از نزدیک بودن احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ سخن می‌گفتند، پافشاری جمهوری اسلامی بر خواسته‌هایی که برآورده کردن آن از سوی طرف غربی، غیرممکن خوانده می‌شد، باعث شد در نهایت تلاش‌ها برای زنده کردن برجام با شکست روبه‌رو شود.

مقام‌های جمهوری اسلامی اصرار داشتند که آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای تحقیقات خود در خصوص یافتن رد اورانیوم در مراکز اعلام‌نشده را مختومه اعلام کند، و این موضوع را پیش‌نیازی برای احیای برجام می‌خواندند. در مقابل اما آمریکا و متحدان اروپایی‌اش تأکید داشتند که این مسئله‌ای فنی است و تهران باید به پرسش‌ها و ابهامات مدیرکل آژانس پاسخ دهد.

این در حالی بود که پیش از آن بسیاری از ناظران از احتمال ملاقات هیئت‌های ایرانی و آمریکایی در نیویورک و در حاشیه مجمع سازمان ملل و اعلام رسمی احیای برجام صحبت می‌کردند. پس از شکست آن تلاش‌ها در همان ماه سپتامبر ۲۰۲۲، اعتراضات سراسری در ایران و جنبش «زن زندگی آزادی» فضای سیاسی ایران را دستخوش تغییر و تحولات اساسی کرد و حاکمان جمهوری اسلامی تا ماه‌ها مشغول سرکوب و مقابله با جنبشی بودند که توجهات جهانی را به خود جلب کرده بود.

حالا یک سال پس از آن سپتامبر پرحادثه، بار دیگر تحولات پیرامون برنامه هسته‌ای ایران اوج گرفته و در آستانهٔ برگزاری اجلاس فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد، گزارش‌هایی از تفاهمات و توافقات غیرمکتوب ایران و آمریکا برای تنش‌زدایی میان طرفین به گوش می‌رسد که حتی از نظر برخی تحلیلگران می‌تواند زمینه‌ای برای برداشتن گام‌های بزرگ‌تر در مسیر حل‌وفصل پرونده هسته‌ای ایران ارزیابی شود.

اما در این ماه میلادی، چه رویدادهای بین‌المللی در پیش است و این تحولات چه اثراتی می‌توانند بر سیاست خارجی ایران بگذارند؟

نشست شورای حکام

در آستانهٔ برگزاری نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، گزارش محرمانهٔ رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در رسانه‌ها منتشر شد. براساس این گزارش، ایران سرعت ذخیرهٔ اورانیوم غنی‌سازی‌شدهٔ ۶۰ درصدی خود را کاهش داده است. این ذخایر تا روز ۱۹ ماه اوت، به ۳ هزار و ۷۹۵ کیلو و نیم رسیده که نسبت به ماه قبل از آن ۹۲۹ کیلوگرم کاهش یافته است.

این در حالی است که پیش از آن هم مقام‌های جمهوری اسلامی از سرعت برنامهٔ هسته‌ای خود کاسته بودند و این رویه در گزارش‌های مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم نمود داشت؛ اتفاقی که به نظر می‌رسد با تفاهم غیرمکتوب تهران و واشینگتن بی‌ارتباط نباشد. با این حال گروسی در گزارش تازهٔ خود از «عدم حصول پیشرفت در زمینه مسائل چالش‌برانگیز با تهران» ابراز تأسف کرده است.

بیشتر در این باره:

گزارش تازه آژانس؛ ایران میزان ماهانه ذخیره اورانیوم ۶۰ درصدی خود را به یک سوم کاهش داده است

البته دو طرف و به‌ویژه ایالات متحده تأکید دارند که توافق بر سر آزادی پول‌های بلوکه‌شده و همچنین آزادی زندانیان دوتابعیتی از سوی جمهوری اسلامی ارتباطی به مذاکرات هسته‌ای ندارد؛ اما روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارش روز ۱۴ ژوئن خود نوشته بود، که تهران و واشینگتن، علاوه بر توافق بر سر این مسئله، به تفاهماتی با یکدیگر دربارهٔ نگه داشتن برنامه هسته‌ای ایران در سطح فعلی و همچنین کاهش تنش‌های دوجانبه که با هدف جلوگیری از ریسک تقابل نظامی صورت گرفته، رسیده‌اند.

این تفاهمات می‌تواند تصویر بهتری از آن‌چه در نشست شورای حکام رخ خواهد داد، به ما ارائه دهد. نتیجهٔ این توافق غیرمکتوب همین حالا هم در گزارش رافائل گروسی قابل مشاهده است و می‌توان انتظار داشت چنین روندی در نشست شورای حکام هم تکرار شود.

نشست فصلی شورای حکام قرار است از روز ۱۱ سپتامبر در وین آغاز شود و آن‌جا با استناد به گزارش مدیرکل، اعضای این شورا تصمیم خواهند گرفت که قطعنامه‌ای علیه برنامه هسته‌ای ایران صادر کنند یا نه.

اخبار غیررسمی پس از انتشار گزارش گروسی نشان می‌دهد که برنامه‌ای برای صدور قطعنامه علیه برنامهٔ هسته‌ای تهران وجود ندارد و احتمالاً این بار هم نشست فصلی شورای حکام، بدون ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل، به کار خود پایان خواهد داد.

با این حال، با توجه به گزارش گروسی و همچنین اظهارنظرهای طرفین، بعید است که تحول عمده‌ای در خصوص سه مکان اعلام‌نشدهٔ ایران که در آن‌جا رد اورانیوم یافت شده، رخ دهد؛ موضوعی که اصرار مقام‌های جمهوری اسلامی برای بسته شدن آن در سپتامبر گذشته باعث شد تلاش‌ها برای احیای برجام به شکست بینجامد.

آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده و آزادی زندانیان

در همین حال، در راستای توافقات میان ایران و آمریکا، فرآیند «آزادسازی پول‌های بلوکه‌شدهٔ ایران» در کره جنوبی ادامه دارد و آن‌طور که مقام‌ها در سئول می‌گویند، تلاش‌ها در این خصوص در حال پی‌گیری است؛ اقداماتی که در صورت به نتیجه رسیدن، به آزادسازی پنج زندانی آمریکایی خواهد انجامید. پنج زندانی‌ای که جمهوری اسلامی در راستای آن‌چه به «دیپلماسی گروگان‌گیری» شهرت یافته، مدت‌هاست آن‌ها را حبس کرده است.

بیشتر در این باره:

رویترز: ایران و آمریکا در آستانۀ اجرای کامل توافق مبادلۀ زندانیان با میانجی‌گری قطر

برخی تحلیلگران معتقدند در صورتی که فرآیند پیچیدهٔ انتقال پول‌ها از کره جنوبی به حسابی در قطر با موفقیت به انجام برسد، می‌توان انتظار داشت که گام‌های بعدی برای کاهش تنش‌های میان تهران و واشینگتن برداشته شود.

البته این روند هم چندان ساده به نظر نمی‌رسد و با توجه به اظهارنظرهای مقام‌های جمهوری اسلامی، شش میلیارد دلار ابتدا از کره جنوبی به بانکی در سوئیس منتقل می‌شود و سپس این مبلغ با تغییر واحد ارز به حسابی در قطر واریز خواهد شد؛ مبلغی که البته واشینگتن تأکید دارد صرفاً جهت مصارف بشردوستانه و غیرتحریمی می‌تواند مورد استفادهٔ جمهوری اسلامی قرار بگیرد.

در نتیجه، هرچند شرایط برای تحقق این امر و آزاد‌سازی پول‌ها و متعاقب آن آزادی زندانیان آمریکایی مهیا به نظر می‌رسد، اما هم پیچیدگی این فرآیند و هم سابقهٔ مناسبات میان دو طرف نشان می‌دهد که نباید چندان نسبت به قطعی بودن این روند اطمینان داشت و احتمال فروپاشی هر تفاهمی میان ایران و ایالات متحده تا دقیقهٔ ۹۰ وجود دارد.

نشست مجمع عمومی سازمان ملل

پایان‌بخش تحولات دیپلماتیک در این ماه سپتامبر، مجمع عمومی سازمان ملل متحد خواهد بود که مانند هر سال در نیویورک آمریکا برگزار می‌شود؛ نشستی که از روز ۱۸ سپتامبر آغاز و تا ۲۶ این ماه میلادی ادامه خواهد یافت.

امسال هم مانند سال گذشته برخی از احتمال وقوع اتفاقاتی در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل میان ایران و آمریکا سخن می‌گویند. وب‌سایت خبری تحلیلی امواج میدیا در گزارشی اختصاصی و به‌نقل از منابع خود نوشته است که بخش مهم فرآیند انتقال پول‌های بلوکه‌شدهٔ ایران در کره جنوبی به قطر انجام شده و انتظار می‌رود کامل شدن این فرآیند همزمان با برگزاری مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک صورت گیرد. بر اساس گزارش امواج میدیا، آزادی پنج زندانی آمریکایی هم همزمان با این فرآیند انجام خواهد شد.

هرچند هنوز جمهوری اسلامی به صورت رسمی اعلام نکرده که چه کسی به نمایندگی از دولت به نیویورک سفر خواهد کرد، اما در صورتی که مطابق سال گذشته ابراهیم رئيسی به این سفر برود و تفاهم ایران و آمریکا بر سر آزادی پول‌های بلوکه‌شده و زندانیان آمریکایی همزمان با نشست مجمع عمومی کامل شود، بحث‌ها و حتی شاید تلاش‌های بیشتری از سوی دیگر بازیگران انجام شود تا زمینه برای برداشتن گام‌های بعدی حصول توافق جامع‌تر میان ایران و آمریکا صورت بگیرد.

بیشتر در این باره:

ایران احتمال مذاکره مستقیم با آمریکا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل را رد کرد

البته دیوار بلند اختلافات طرفین و سابقهٔ شکست تفاهماتی که به نظر قطعی می‌آمدند، باعث می‌شود تحلیلگران بیشتر نیمهٔ خالی لیوان را بنگرند و با احتیاط بیشتری از تحلیل‌های خوشبینانه برای حصول توافق جامع‌تر میان تهران و واشینگتن سخن بگویند.

در عین حال نباید فراموش کرد که سالگرد مهسا امینی، پیش از سفر رئيسی یا هر نماینده‌ای که از سوی جمهوری اسلامی به نیویورک سفر کند، فرا می‌رسد و با توجه به فراخوان‌های صادرشده از سوی گروه‌های متعدد و مختلف، دور از انتظار نیست که بار دیگر خیابان‌های شهرهای گوناگون ایران تمام این معادلات را تغییر دهند.

نظرات نویسندگان در یادداشت‌ها لزوماً بازتاب دیدگاه رادیوفردا نیست.