تحلیل آخرین گزارش فصلی آژانس درباره برنامه هسته‌ای ایران

«موسسه علوم و امنیت بین‌المللی» تحلیلی از آخرین گزارش فصلی آژانس درباره اجرای توافق هسته‌ای و توافق پادمانی در ایران را که در چهارم سپتامبر ۲۰۲۳ (۱۳ شهریور) منتشر شد، در وبگاه این موسسه ارائه کرد.

به گزارش ایسنا، در این گزارش «دیوید آلبرایت» رئیس موسسه علوم و امنیت بین‌المللی و بازرس پیشین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تحلیلی از آخرین گزارش فصلی آژانس درباره اجرای توافق هسته‌ای و توافق پادمانی در ایران آمده است: مقدار اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی که در بازه گزارش دهی اخیر آژانس تولید شده، با وجود بازه زمانی مشابه، حدودا برابر با نیمی از مقدار تولید شده در مدت ارائه گزارش پیشین است. میانگین سرعت تولید از ۹ کیلوگرم (جرم اورانیوم) در ماه به ۴.۳ کیلوگرم رسیده است.

طبق گزارش آژانس، ایران از اواسط ژوئن به بعد، سرعت تولید اورانیوم با خلوص نزدیک به ۶۰ درصد را «تقریبا به دو سوم» کاهش داد که این نشان می‌دهد در بازه ارائه این گزارش که از اواسط می تا اواسط اوت است،‌ پس از یک ماه تولید کامل، ۲ ماه کاهش تولید وجود داشته است.

با این حال و طبق ادعای آلبرایت، ایران با در اختیار داشتن ۴۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد و سه یا چهار آبشار سانتریفیوژهای پیشرفته، توانمندی گریز هسته‌ای و تولید اورانیوم کافی در حد تسلیحاتی به منظور تولید یک سلاح هسته‌ای ظرف ۱۲ روز را حفظ کرده است.

طبق ادعای این موسسه، ایران می‌تواند ظرف مدت یک ماه از گریز هسته‌ای خود، برای ۶ سلاح هسته‌ای، ظرف مدت ۲ ماه برای هشت سلاح، ظرف مدت سه ماه برای ۹ سلاح و ظرف مدت چهار ماه برای ۱۰ سلاح اورانیوم غنی‌شده در سطح تسلیحاتی تولید کند. ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران با خلوص ۶۰ درصدی، تا ۱۹ اوت، ۱۲۱.۶ کیلوگرم (جرم اورانیوم) یا ۱۷۹.۹ کیلوگرم هگزا فلوراید اورانیوم (جرم هگزا فلوراید) بود.

ایران اخیرا و از زمانی که در نوامبر ۲۰۲۲، غنی‌سازی اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد را در ۲ آبشار پیشرفته در فردو آغاز کرد، تولید اورانیوم با خلوص نزدیک به ۶۰ درصد را ۲ برابر کرده است. بنابراین، در مدتی ۶ ماهه، از دسامبر ۲۰۲۲ تا ژوئن ۲۰۲۳، تقریبا دو برابر میانگین مقدار ماهانه در مقایسه با سال پیش انباشت داشته است و حتی اگر قرار باشد تولید اورانیوم با خلوص ۶۰ درصدی را، تماما، تا شش ماه آتی متوقف کند، ممکن است هنوز قادر به رسیدن به میزان تولید سالانه برسد.

آژانس همچنین گزارش کرد که ایران برای تولید ۲۲.۲ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۲۰ درصد، خلوص ۶.۴ کیلوگرم (جرم اورانیوم) از ذخایر اورانیوم غنی‌شده‌ نزدیک به ۶۰ درصدش را با ترکیب آن با اورانیوم غنی‌شده نزدیک به ۵ درصد کاهش داد. فرایند کاهش خلوص این میزان از اورانیوم به دلیل این که تا سطح اورانیوم طبیعی یا حداقل نزدیک به ۵ درصد انجام نشد، تاثیری روی بازه زمانی گریز هسته‌ای نداشت. به طور کلی، نه کاهش سرعت تولید اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد و نه کاهش خلوص، وضعیت گریز هسته‌ای را نه تنها بهبود نبخشید که در واقع، شرایط تشدید هم شد.

ایران به تولید اورانیوم با خلوص ۶۰ درصدی از طریق گازدهی آبشارهای سانتریفیوژها در بخش تحقیقاتی پیلوت و بخش زیرزمینی تاسیسات اتمی فردو با اورانیوم غنی‌شده پنج درصدی ادامه داد که بخش زیرزمینی این تاسیسات شامل یک آبشار سانتریفیوژهای IR-۶ است که کارکرد آن به آسانی برای عملیات‌های مختلف تغییرپذیر است. این آبشار بخش اصلی شیوه عملیاتی اعلام‌نشده در ژانویه بود که آژانس آن را در ژانویه ۲۰۲۳ کشف کرد. این آبشار به یک آبشار IR-۶  دیگر برای تولید اورانیوم با خلوص بالا متصل شده بود و به دنبال آن، آژانس وجود ذرات اورانیوم با خلوص نزدیک به ۸۴ درصد را در محل نمونه‌برداری این آبشار کشف کرد.

تحلیل آلبرایت می‌افزاید: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی «توضیح ایران درباره منشا ایران ذرات را پذیرفته» و راستی‌آزمایی کرده است که هیچ انحرافی در اورانیوم اعلام‌شده و هیچ انباشت اورانیوم غنی‌شده با خلوص بیش از ۶۰ درصد رخ نداده است. در عین حال، آژانس به دنبال دسترسی بیشتر و تشدید فعالیت‌های راستی‌آزمایی در تاسیسات اتمی فردو بود. آژانس انرژی اتمی در گزارش می ۲۰۲۳ درباره پایبندی ایران به معاهده منع اشاعه تسلیحاتی اتمی(ان‌پی‌تی) اعلام کرد که «به منظور نظارت بر سطح غنی‌سازی اورانیوم با خلوص بالا توسط ایران» در بخش تحقیقاتی پیلوت و بخش زیرزمینی تاسیسات اتمی فردو تجهیزات نظارت بر غنی‌سازی نصب کرده است. این فعالیت‌های نظارتی به برجام مرتبط نبوده و پیرو توافق جامع پادمانی ایران با آژانس انجام می‌گیرند.

«رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در یک نشست خبری تایید کرد که اطلاعات این تجهیزات نظارتی «دیگر تغییرات» را در سطح غنی‌سازی بی‌وقفه اطلاع خواهند داد. آژانس گزارش داد که «ارزیابی این اطلاعات گردآوری‌شده فعالیت خوب این تجهیزات را تایید می‌کند». اگرچه، گفت‌وگوهایی با ایران درباره تنظیمات و تغییرات لازم در روندهای عملیاتی برای فراهم کردن امکان فعالیت آن‌ها در جریان است.

در گزارش این موسسه آمده که ایران همچنان ۸۳ درصد ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی‌اش و نزدیک به ۸۵ درصد ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی‌اش را در تأسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان نگهداری می‌کند که در آن‌جا توان تولید اورانیوم فلزی را دارد.

آژانس ارزیابی کرده بود که ایران تا ۱۹ اوت ۲۰۲۳ از ذخایری به میزان ۵۳۵.۸ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی (جرم اورانیوم و به شکل اورانیوم هگزا فلوراید)، برابر با ۷۹۲.۶ کیلوگرم (جرم هگزا فلوراید) در اختیار داشت که نشان‌دهنده افزایش ۶۴.۹ کیلوگرمی از میزان ۴۷۰.۹ کیلوگرم (جرم اورانیوم) بود. ایران همچنین از ذخایر ۳۳ کیلوگرم (جرم اروانیوم) اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی در دیگر شکل‌های شیمیایی آن برخوردار بود.

این تحلیل همچنین با اشاره به دیگر بخش‌های گزارش فصلی آژانس انرژی اتمی می‌‎افزاید: میانگین سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی در تاسیسات فرآوری اورانیوم در اصفهان به میزان کمی افزایش داشت و به میزان ماهانه، ۱۳.۲ کیلوگرم (جرم اورانیوم) یا ۱۹.۶ کیلوگرم (جرم هگزا فلوراید) رسید.

شمار سانتریفیوژهای پیشرفته نصب‌شده ایران از فوریه ۲۰۲۳، نسبتا ثابت مانده است. حالا میزان کلی آن به حدود ۶ هزار و ۱۰۰ سانتریفیوژ پیشرفته در نطنز و فردو رسیده است که بیشترشان در تاسیسات نطنز نصب شده‌اند (به نمودار ۱ و ۲ مراجعه شود.)

با احتساب سانتریفیوژهای IR-۱ نصب‌شده در نطنز و فردو، شمار کلی سانتریفیوژهای نصب‌شده به حدود ۱۳ هزار و ۳۳۰ سانتریفیوژ می‌رسد. لازم به ذکر است که بیشتر سانتریفیوژهای پیشرفته مستقر می‌شوند اما غنی‌سازی‌سازی انجام نمی‌دهند و سانتریفیوژهای IR-۱ نسبت به سانتریفیوژهای پیشرفته، از توان کمتری برای غنی‌سازی اورانیوم برخوردارند.

ایران در مدت ارائه این گزارش، یک آبشار سانتریفیوژهای IR-۴ دیگر را در تاسیسات اصفهان نصب کرد که در حال حاضر، در آن‌جا ۳۶ آبشار سانتریفیوژهای IR-۱، بیست‌و یک آبشارسانتریفیوژهای IR-۲m و پنج آبشار سانتریفیوژهای IR-۴ و سه آبشار سانتریفیوژهای IR-۶ نصب کرده است. برای نصب یک آبشار دیگر متشکل از هفت سانتریفیوژ IR-۴ برنامه‌ریزی می‌شود و نصب یک آبشار سانتریفیوژ IR-۴ نیز ادامه داشت.

ایران هیچ آبشار سانتریفیوژهای پیشرفته دیگری را در تاسیسات فرآوری اورانیوم در اصفهان نصب نکرد که در حال حاضر در آن‌جا ۶ آبشار سانتریفیوژ IR-۶ و دو آبشار سانتریفیوژ IR-۶  فعال است، اگرچه ایران برنامه دارد تا ۱۴ سانتریفیوژ IR-۶ دیگر را نصب کند.

این موسسه مدعی است این روند کند نصب سانتریفیوژها به دنبال افزایش ناگهانی نصب سانتریفیوژها از اوت ۲۰۲۲ تا فوریه ۲۰۲۳ رخ داد و کند کردن روند نصب سانتریفیوژهای پیشرفته و غنی‌سازی با این ماشین‌ها ممکن است یکی از مفاد نوعی تفاهم هسته‌ای غیررسمی با آمریکا باشد، اگرچه این موضوع راستی‌آزمایی نشده است.

میزان کلی و فعلی توانمندی ایران برای غنی‌‎‌سازی، سالانه، حدودا ۱۹ هزار و ۱۰۰ سو (SWU) برآورد شده است که در ارزیابی انجام شده در مدت ارائه این گزارش آژانس، تنها آبشارهایی که کار غنی‌سازی انجام می‌دهند در نظر گرفته شده‌اند. ایران در این مدت، هنوز از تمامی ظرفیت سانتریفیوژهای نصب‌شده‌اش برای غنی‌سازی‌ در این تاسیسات استفاده نمی‌کرد.

میزان کلی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران ۹۴۹ کیلوگرم (جرم اورانیوم) کاهش یافت و از ۴۷۴۴.۵ کیلوگرم به ۳۷۹۵.۵ کیلوگرم (جرم اورانیوم) رسید( به نمودار ۱ مراجعه شود). این کاهش،‌ عمدتا، ناشی از کاهش اورانیوم غنی‌شده با خلوص کمتر از ۲ درصد بود، با وجود این که ذخایر دیگر افزایش داشتند.

ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران با خلوص نزدیک به پنج درصد ۶۱۰.۷ کیلوگرم (جرم اورانیوم) افزایش پیدا کرد و به ۱۹۵۰.۹ کیلوگرم(جرم اورانیوم) یا ۲۸۸۵.۹ کیلوگرم(جرم هگزافلوراید) رسید. میانگین تولید اورانیوم با خلوص نزدیک به پنج درصد در این تاسیسات اتمی افزایش یافت، در حالی که سرعت گازدهی برای تولید اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصدی و ۶۰ درصدی کاهش یافت.

با توجه به این داده‌ها، آلبرایت در ادامه گزارش تحلیلی خود مطرح می‌کند: به‌رغم افزایش رخ‌داده در مقدار اورانیوم غنی‌شده با خلوصی میان ۲ و پنج درصد در مدت ارائه این گزارش آژانس، ایران انباشت این مواد را در دو سال‌ونیم گذشته در اولویت قرار نداده است. افزون بر این، ایران پیشرفت برنامه‌ریزی‌شده‌ای در این تاسیسات اتمی نداشته است که تاسیسات غیرنظامی مهم برای تبدیل اورانیوم هگزافلوراید غنی‌شده با خلوص کمتر از ۵ درصد به پودر اورانیوم اکسید برای استفاده در سوخت رآکتور هسته‌ای محسوب می‌شود.

در این بخش از تحلیل آلبرایت با اشاره به ادعای وجود اهداف نظامی در برنامه هسته‌ای ایران که از سوی مقامات آن بارها رد شده، نوشت: آژانس هیچ پیشرفتی از سوی ایران در زمینه حل‌وفصل مسئله ناهمخوانی در موجودی اورانیوم طبیعی‌اش در این تاسیسات فرآوری اورانیوم (اصفهان) ارائه نکرد.

طبق گزارش آژانس، ایران رآکتور اراک را به کار نگرفته است که در حال حاضر به آن رآکتور آب سنگین خُنداب یا IR-۲۰ گفته می‌شود. ایران، پیشتر، به آژانس اطلاع داده بود که قصد دارد این رآکتور را در ۲۰۲۳ راه‌اندازی و در ۲۰۲۴ اجرای عملیات در آن را آغاز کند اما اقدامات عمرانی در این رآکتور ادامه دارند.

آژانس تاکید کرد که «ایران به مدت بیش از ۲ سال و نیم اطلاعات جدیدی را اعلام نکرده و آژانس قادر نبوده است دسترسی‌های تکمیلی ذیل پروتکل الحاقی را به هیچ یک از تاسیسات و محل‌ها در ایران برقرار کند.»

آژانس انرژی اتمی، هیچ پیشرفتی در نصب دوربین‌های نظارتی جدید در تاسیسات اتمی ایران، از جمله سایت‌های ساخت و مونتاژ سانتریفیوژها گزارش نکرده است. ایران همچنین اطلاعات و فیلم مربوط به دوربین‌ها و تجهیزات نظارتی را تحویل نداده و نبود تجهیزات نظارتی، به ویژه از ژوئن ۲۰۲۲ باعث شد آژانس نسبت به توانمندی‌اش در زمینه اثبات این که آیا ایران تغییری (در فعالیت) سانتریفیوژهای پیشرفته‌اش ایجاد کرده است یا ممکن است ایجاد کند، دچار تردید شود.

آژانس در این گزارش نتیجه‌گیری می‌کند که «تصمیم ایران برای خارج کردن تجهیزات پیشتر نصب‌شده آژانس برای بازرسی‌های برجامی و نظارت بر فعالیت‌های مرتبط با برجام، تاثیر زیان‌باری روی توانمندی آژانس برای اطمینان‌یابی از صلح‌آمیز بودن ماهیت برنامه هسته‌ای ایران داشته است.»

این در حالی است که در چارچوب همکاری‌های داوطلبانه ایران با آژانس در خردادماه سال جاری، تعدادی از دوربین‌های آژانس که در چارچوب قانون اقدام راهبردی جمع‌آوری شده بودند در سایت اصفهان (مرکز تولید سانتریفیوژ) دوباره نصب شدند. 

این دوربین‌ها با این شرط نصب شده‌اند که اطلاعات ذخیره شده در آن‌ها تا رسیدن به توافق بر سر برجام و چگونگی احیای آن، نزد ایران بماند و برای آژانس قابل دسترسی نیست. با این حال آژانس با وجود اطلاع از روند مذاکرات سیاسی و توقف اجرای تعهدات از سوی طرفین برجام هم‌چنان بر درخواست‌های فراپادمانی خود برای افزایش نظارت‌ها و بازرسی‌ها اصرار دارد و بر این رویه خود نیز ادامه می‌دهد.

نمودار ۱: تعداد سانتریفیوژهای پیشرفته نصب‌شده در سه تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم. در مدت این گزارش‌دهی، یک آبشار سانتریفیوژهای IR-۴ افزوده شد. همان طور که قابل مشاهده است، نصب‌ سانتریفیوژها از فوریه ۲۰۲۳ نسبتا کمینه بوده است.

نمودار ۲