چشمه علیِ خشک شد، شورای شهر و شهرداری تهران در جست‌وجوی منبعی تازه برای آب این چشمه

اگر در شهر ری در جنوب تهران، سری به محوطه باستانی هشت هزار ساله چشمه علی (با نام باستانی «سورین») سری بزنید، به‌جای آب، زباله خواهید یافت. این خلاصه گزارش شرق پس از جلسه ۲۱ شهریور شورای شهر تهران است که در آن جعفر شربیانی، عضو این شورا تایید کرد «دو ماه» است که «این چشمه کاملا خشک شده و منظره‌ای ناامیدکننده» خلق کرده است. شریبانی افزود:

بر اساس روش‌های تشخیصی آبفا، مشخص شد که فعالیت مترو دلیل خشک شدن چشمه علی نبوده، بلکه پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی و وجود قنات‌های بالادست باعث خشک شدن چشمه علی شده و تمهیداتی اندیشیده شده که آب به چشمه علی بازگردد.

چشمه علی، نخستین اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران در شهر ری است و تاریخ‌شناسان این منبع آب را یکی از دلایل شکل‌گیری این شهر باستانی قلمداد می‌کنند. این چشمه در همسایگی گورستان ابن بابویه، برج طغرل و دژ رشکان و زیر باروی شهر ری قرار دارد. مستندات تاریخی وجود ندارد اما در فرهنگ عامه می‌گویند مادر زرتشت پیامبر از این منطقه بوده است.

Ad placeholder

تهرانی‌ها این چشمه را بیشتر با تصویرهای فرش‌شویی می‌شناسند. نخستین کاوش‌ها در محوطه این چشمه را اریک اشمیت در گذر سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ انجام داد و تاریخ هشت هزار ساله آن را عیان ساخت. در ۱۳۷۷ هم محوطه این چشمه توسط سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه برادفورد با هدف «تاریخ‌گذاری لایه‌های باستانی» کاوش شد.

تصویر از ویکی‌پدیا، سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه قاجار که بر روی تصویرنگاری ساسانیان هک شد.

سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه قاجار هم در محوطه این چشمه و بر روی تصویرنگاری زمان ساسانیان هک شده است. تاریخ‌شناسان این چشمه را محل معبدی برای پرستش آناهیتا، الهه ایران باستان می‌شناسند و آن را سورنا یا سورن می‌خوانند که نام سپهبد ایران در زمان اشکانیان بود. شاید برای همین پس از اسلام، نام آن به چشمه علی تغییر یافت.

این چشمه در همسایگی گورستان ابن بابویه، برج طغرل و دژ رشکان و زیر باروی شهر ری قرار دارد. مستندات تاریخی وجود ندارد اما در فرهنگ عامه می‌گویند مادر زرتشت پیامبر از این منطقه بوده است.

گسترش شهر تهران اما به این چشمه رحم نکرد. از مرداد سال ۱۳۹۶، ساخت خط شش متروی تهران به شریان‌های آبی این چشمه، یعنی قنات منتهی به آن رسید و آب چشمه پایین آمد. البته شهرداری مسیر مترو را تصحیح کرد و در آن زمان، چشمه علی از خشکی کامل گذر کرد، اما ظاهرا قنات بازسازی نشد. پیش‌تر در اوایل دهه ۹۰ هم این چشمه به خشکی نزدیک شده اما هرگز کامل خشک نشده بود تا تابستان امسال سر رسید یا آنگونه که شرق در گزارش خود نوشت:

کودکانی که زمانی این چشمه محل گذران تعطیلات بلند تابستانی‌شان بوده، می‌گویند از ابتدای سال، آب چشمه علی کمتر و کمتر شد تا اینکه در نیمه‌های تابستان دیگر از آب ردی دیده نشد و چشمه کامل خشک شد.

چشمه علی از دید گوگل مپز، محوطه‌ای که زمانی لبریز آب بود حالا خشک شده است.

برنامه‌های نیازمند آب فراوان شهرداری منطقه ۲۰ تهران

اسفند سال گذشته، وقتی محمد ناظم رضوی، شهردار منطقه ۲۰ تهران (منطقه شهر ری) در جمع خبرنگاران برنامه‌های تازه ساخت و ساز در شهر ری، از جمله از طرح توسعه حرم شاه عبدالعظیم (در فاصله تقریبی پنج کیلومتری از چشمه علی) را مطرح کرد، اشاره‌ای هم به وضعیت بد زمین این شهر داشت، چون منابع آبی جنوب تهران به‌تدریج ناپدید می‌شوند و فضای خالی آن‌ها، اجازه فرونشست را می‌دهد. شهردار این منطقه گفت:

در شهرری میزان دبی آب‌های زیرزمینی نسبت به مناطق دیگر تهران بهتر بوده، چرا که در انتهای تهران قرار دارد اما این فرونشست تا سردر ری آمده است.

در همین جلسه، او از برنامه‌های مفصل این شهرداری گفت که می‌خواهند شهر ری را متفاوت کنند. رضوی به‌طور مفصل از مسقف کردن انتهای بازار ری، تا ساماندهی چشمه علی و احیای باروهای شهر و از برنامه‌هایی گفت که نیازمندی فراوانی به آب دارند.

از جمله یک دریاچه مصنوعی در محدوده تپه بی‌بی شهربانو که می‌خواهند آن را با پساب‌های جنوب تهران پر کنند. در کنار این دریاچه، شهرداری می‌خواهد صد هکتار جنگل مصنوعی بکارد. در محدوده بزرگراه هم شهرداری می‌خواهد یک آبشار ۴۰ متری برپا کند. در جنگل مصنوعی بیمارستان رازی هم می‌خواهند اردوگاه تفریحی برای دانش‌آموزان بسازند.

به جز آن شهرداری طرح توسعه حرم شاه عبدالعظیم را با بنیاد مسکن انقلاب اسلامی دنبال می‌کند که شامل ساخت یک بیمارستان ۲۲۰ تختخوابی و ۱۳ هزار واحد مسکونی است. ۸۳ سرویس بهداشتی تازه هم برای زائران در گذر امسال ساخته شده است. این به جز بزرگ‌ترین پارکینگ طبقاتی ایران با گنجایش ۳۳۰۰ ماشین هم در محوطه این حرم ساخته خواهد شد.

شهر ری، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، بدین‌شکل متفاوت از گذشته خواهد شد، یا آنگونه که شهردار این منطقه گفت:

بیش از ۱۰۰ درصد رشد پروانه امسال نسبت به سال ۱۴۰۰ داشتیم و این اتفاق مهمی است؛ از مناطق پیشرو در تهران بودیم.

البته شهردار نگفت این برنامه‌های مفصل و نیازمند آب فراوان، چگونه و از چه منابعی می‌خواهند سیراب شوند و توسعه به چه معنایی است؟

چشمه علی در تابستان امسال کامل خشک شده است و به‌تدریج زباله جای آب را در آن می‌گیرد.

مهلت یک ماهه دادستان ری هم تمام شد، اما چشمه علی خشک ماند

نیمه مرداد ماه امسال، محمدمهدی رحیمی، دادستان شهر ری در گفت‌وگو با تسنیم گفت که شهرداری «باید علت خشکی آب چشمه را بررسی، اعلام و در جهت اصلاح آن اقدام کند». او همچنین گفت که برابر گزارش اداره منابع آب این شهرستان، بخشی از مشکل آب چشمه علی مربوط به «حفاری‌های غیرمجاز و حفر چاه غیرمجاز توسط شهرداری منطقه ۲۰ بوده که پرونده قضائی نیز تشکیل شده». رحیمی افزود:

در گزارشی که از شورای شهرستان ری دریافت شد آمده است که نخستین بار در سال ۹۸ مسیر تونل مترو با میله قنات تداخل داشته و عامل قطعی آب بوده و تنها راه بازگشت آب به چشمه احیا و حفر قنات در حوضچه اصلی چشمه‌علی است.

او درنهایت گفت با نهادهای مسئول مکاتباتی داشته و به شورای شهر و شهرداری تهران یک ماه برای بررسی این موضوع مهلت داد. فعلا نتیجه‌ای قطعی معرفی نشده است.

در ۱۱ شهریور هم محمدحسن فصیح، معاون پدافند غیرعامل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، گفت جلسه‌ای برای بررسی علل خشک شدن چشمه علی با حضور نمایندگان ادارات و سازمان‌های مربوطه شامل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، جهاد کشاورزی، آب منطقه‌ و حفاظت محیط زیست و با دستور شهردار تهران برگزار شده است. فصیح به تابناک گفت:

موضوعاتی نظیر احداث خط ۶ مترو، چاه‌های برداشت آب، گودبرداری‌های صورت گرفته ناشی از ساخت و ساز و همچنین اجرای سیستم اگوی شهری به عنوان موضوعات قابل تامل در این جلسه مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در ادامه مدیران شهرداری منطقه ۲۰ و شرکت راه آهن شهری تهران و حومه نیز به ارائه گزارش‌های خود پرداختند. در این گزارش‌ها وضعیت بارش، میزان ذخایر آب زیرزمینی، صعود و نزول روند خروج آب از مظهر چشمه و همچنین وضعیت چاه‌های محدوده مورد بررسی قرار گرفت.

نتیجه این جلسه بررسی بیشتر «با در نظر گرفتن مهلت‌های زمانی مشخص» است. تا آن زمان، تصویری که رسانه‌های داخل ایران از این چشمه منتشر می‌کنند، زمین خشک و زباله بازمانده بر مسیر سابق آب است یا آنگونه که همشهری نوشت:

چشمه علی نخستین اثر ثبت‌شده طبیعی شهرری و سومین اثر طبیعی ثبت‌شده استان تهران است که تا کنون سه بار خشک شده است، اما در دوره‌های پیشین در بخش‌هایی از حوضچه‌های آن همچنان آب مشاهده می‌شد، اما این‌بار حوضچه‌ها کامل خشک شده و زباله روی رد آب نشسته است.