ابوریحان بیرونی؛ دانشمندی همه چیزدان

ایسنا/اصفهان  می‌توان از ابوریحان بیرونی به عنوان دانشمند و انسانی همه‌چیزدان یاد کرد، چرا که علاوه بر نجوم، او ریاضی، طب، فلسفه و ادبیات نیز می‌دانست و هوش موازی بالایی داشت. از ویژگی‌های خاص او می‌توان به مشاهده‌گر بودن و نوشتن درباره احوالات روز توسط او اشاره کرد.

در جلسه‌ای که با عنوان «نجوم در ایران از دیرباز تاکنون» به منظور گرامیداشت ابوریحان بیرونی، ستاره شناس و فیلسوف ایرانی در کتابخانه مرکزی اصفهان برگزار شد، عمران مرادی، مدرس و عضو شورای ملی مرکز نجوم ادیب، درباره هدف از برگزاری این جلسه، گفت: تغییر نگرش علاقمندان نسبت به توسعه نجوم موضوع بحث این جلسه است. برای اینکه بتوانیم به بررسی مسیر توسعه بپردازیم، باید تا جایی که می‌توانیم به گذشته بازگردیم و نقاط عطف توسعه را پیدا کنیم.

وی اضافه کرد: پیش از اسلام، نجوم در ایران به دلیل باورهای آن دوران از قبیل خورشیدپرستی بسیار رونق داشت. ابزار و دانش نجوم مسئله‌ای جدی بود. اسطرلاب‌های خاصی در آن زمان وجود داشت و سه نظریه زمین مرکزی و حتی مدل چرخشی زمین از مباحث تئوری است که در آن زمان به آنها پرداخته می‌شد. ابوریحان بیرونی تحقیقاتی درباره نجوم قبل از اسلام در ایران و فرهنگ‌های مختلف انجام داده و نوشته‌های او نیز مستندات خوبی در این زمینه است.

این مدرس مرکز نجوم ادیب درباره بناها و ساختمان‌های پیش از اسلام، گفت: بناهایی با احتمال نجومی بودن وجود دارند که بعضی معتقدند تصادفی بوده و نجومی نیستند و برخی دیگر بر این باور هستند که برای تقویم‌نگاری کاربرد داشته‌اند. درباره زمینه ساختمان‌های باستانی نیز بحث‌های زیادی وجود دارد.

مرادی با اشاره به نجوم ایران پس از اسلام، بیان کرد: نجوم در این دوران نیز مبتنی بر باورها بوده است اما با این تفاوت که این باورها در راستای دین اسلام و مذهبی بوده‌اند، مانند اوقات شرعی. به طور کلی، می‌توانیم نجوم پس از اسلام را به دو دسته احکام و دانش نجوم تقسیم کنیم. احکام نجوم مجموعه‌ مواردی از جمله طالع‌بینی‌ها هستند که از قدمت بالایی نیز برخوردار هستند.

وی ادامه داد: دانش نجوم به دو دسته هیئت و نجوم رصدی تقسیم‌بندی می‌شود. به طور کلی، ۴ عنصر در نجوم ایران همیشه در سیر توسعه نجوم موثر وجود دارد که عبارتند از دانشمندان و نخبگانی که در عرصه نجوم فعالیت دارند، ابزار و ساختمان‌ها، نقش دولت و حکومت‌ها که بسیار مهم است و دانش و اطلاعات که بخشی از آن به توانمندی در ترجمه بازمی‌گردد.

عضو شورای ملی مرکز نجوم ادیب، افزود: به دلیل اینکه اکثر حاکمان اسلامی به مباحث نجومی علاقمند بودند، این علم در تمدن اسلامی پیشرفت زیادی داشت و مسلمانان مخصوصا ابوریحان بیرونی نقش ویژه‌ای در ترجمه کتب یونانی داشته‌اند. ابوریحان بیرونی رکوردی در ترجمه دارد و از جمله کسانی است که در اروپای مدرن و غرب مدرن بسیار تاثیرگذار بوده است زیرا موفق به انتقال دانش یونانیان شده بود.  

عضو شورای ملی مرکز نجوم ادیب، ادامه داد: کتاب‌هایی در زمینه هیئت در مرکز نجوم به چشم می‌خورد که موضوع اصلی آنها اجرام سماوی و ساختار آن‌ها، حرکت‌ها است و افرادی مانند خواجه نصیرالدین طوسی در این زمینه فعال بوده‌اند. هنوز هم یک‌سری از موارد ذکر شده در این کتاب‌ها قابل استفاده است، زیرا بر اساس اصول علمی بوده‌اند.

مرادی درباره نجوم رصدی اظهار کرد: مجموعه‌ای از تمرکز دانشمندان بر فعالیت‌های رصدی بوده، به خصوص کتاب «صورالکواکب از عبدالرحمان صوفی رازی» که از قله‌های نجوم رصدی دانشمندان اسلامی بوده است.  

وی اضافه کرد: من از میان رصدخانه‌ها، رصدخانه مراغه و اصفهان را برای بررسی بیشتر انتخاب کردم که رصدخانه مراغه در واقع یک مجموعه علمی گسترده و چیزی فراتر از یک رصدخانه بوده و کتابخانه‌ای با ۴۰۰ هزار جلد کتاب داشته و افراد با رشته‌های مختلفی در آنجا مشغول به تحصیل بوده‌اند. نکته جالبی که درباره دستمزدهای کارشناسان آنجا متوجه شدم این است که خواجه نصیرالدین طوسی به فلاسفه و ریاضیدان‌ها ۳ درهم، به اطبا ۲ درهم، به فقها ۱ درهم و محدثین نیم درهم اختصاص داده بود که مبنای آن سختی رشته بوده است.  

عمرانی ادامه داد: در زمان حمله مغول‌ها، بسیاری از دانشمندان ایرانی از ایران متواری شدند که خواجه نصیرالدین طوسی برای بازگشت دوباره این دانشمندان، دست به بنا و ساخت رصدخانه مراغه زد که موفق نیز بود.  

وی افزود: مهمترین فعالیتی که در رصدخانه اصفهان رخ داد، اصلاح تقویم بود که توسط خیام انجام شد و تمام دانشمندان آن زمان را به این رصدخانه فراخواند. متاسفانه، پس از مرگ ملکشاه سلجوقی، حمایت‌های حاکمیتی از این رصدخانه گرفته شد و احتمال اینکه در همان دوران رصدخانه خراب شده باشد نیز وجود دارد.  

این مدرس مرکز نجوم ادیب درباره ابوریحان بیرونی اظهار کرد: به نوعی می‌توان از این دانشمند به عنوان انسانی همه‌چیزدان یاد کرد زیرا علاوه بر نجوم، ریاضی، طب، فلسفه و ادبیات نیز می‌دانست و هوش موازی بالایی داشت. از ویژگی‌های خاص او می‌توان به مشاهده‌گر بودن و نوشتن با دقت احوالات روز، بی‌طرف بودن و محتاط بودن به گونه‌ای که همه نظریات را بیان کند، بسیار فقیر بودن زیرا در گذشته معمولا افراد ثروتمند مانند ابن سینا می‌توانستند به درجات بالای علمی دست پیدا کنند. ابوریحان بیرونی بارها در نوشته‌های خود از فقر شدید شکایت کرده و اشعاری نیز در این رابطه دارد. دلیل «بیرونی» نامیدن این دانشمند نیز می‌تواند تولد او در شهر کوچکی در اطراف خوارزم یا اقامت طولانی مدت او در خارج از خوارزم باشد.

مرادی ادامه داد: ابوریحان بیرونی ۱۱۳ کتاب نوشته که ممکن است بیشتر نیز باشد. رساله‌ای تحت عنوان فهرست دارد که لیست کتاب‌های او است. نکته جالب درباره این دانشمند این است که او از ۲۰ سالگی شروع به نوشتن کتاب کرده است.   تا سال ۹۶ به جز «التفهیم» که مخاطب آن نوجوانان آن زمان بود، کتاب فارسی دیگری از این دانشمند ندیده‌ام.

او اضافه کرد: باور ابوریحان به خورشید مرکزی بسیار بحث‌برانگیز است. او در کتاب «التفهیم» به اسطرلاب ابوسعید سجزی اشاره می‌کند که بر مبنای خورشید مرکزی است که به چیزی حدود ۶۰۰ سال پیش از گالیله بازمی‌گردد و حتی با رعایت جانب احتیاط او را تحسین می‌کند و می‌گوید کسانی هستند که همچنان به زمین‌مرکزی اعتقاد دارند و باید در این زمینه فکر کرد. متاسفانه نشانی از کتاب «مفتاح علم الهیئة» در دست نیست؛ ابوریحان در این کتاب نظر نهایی خود در این باره را بیان کرده بود.

عضو شورای ملی مرکز نجوم ادیب، خاطرنشان کرد: مزار ابوریحان بیرونی در افغانستان واقع شده است و متاسفانه وضعیت آن از دست ما خارج است، مطمئنا اگر در ایران بود وضعیت بهتری داشت. در سال ۲۰۰۹ ایران اقدام زیبایی انجام داد که طی آن یک چهارطاقی سازمان ملل اهدا کرد که متشکل از مجسمه ۴ دانشمند بزرگ ایرانی یعنی ابن سینا، خیام، ابوریحان بیرونی و زکریای رازی بود.  

وی افزود: در دوران قاجار، بحث نجوم بسیار جالب توجه است زیرا محل تلاقی نجوم سنتی و مدرن است. پایه نجوم مدرن ایران در دوره قاجار شکل گرفته است. فردی به نام اعتضادالسلطنه، رئیس دارالفنون بوده و به نوعی با همراهی امیرکبیر از پایه‌گذاران علم مدرن بوده است. او ۲۲ سال به‌عنوان وزیر علوم فعالیت داشت و کتاب‌ «تئوری‌های نیوتن» و «گفتار در روش دکارت» را به زمان فارسی ترجمه کرده است. او از منجمین آلمانی دعوت کرد و آن‌ها سنگ‌نوشته‌ای به یادگار گذاشتند که اکنون در کلیسا وانک است.

مرادی ادامه داد: «آلنوش طریان» که از او به‌عنوان مادر نجوم ایران نیز یاد می‌شود، نخستین رصدخانه و تلسکوپ خورشیدی تاریخ نجوم ایران را بنیانگذاری کرد و حرکت سیستماتیک و بسیار خوبی که اتفاق افتاده، تاسیس انجمن نجوم ایران بوده است.

این مدرس مرکز نجوم ادیب درباره «هرم مازلو» گفت: در گذشته و تا دوران قاجار، نجوم در قسمت‌های پایین این هرم واقع بوده و تعداد زیادی از مردم از مخاطبان آن بوده‌اند که به دلیل نیاز به تقویم و اوقات، باورهای مذهبی و طالع‌بینی بوده است.

مرادی در پایان درباره توسعه و ترویج علم نجوم، گفت: باید در ابتدا با کارهای کوچک شروع کنیم، از دنیا تقلید کنیم، در مسیر بحرانی به خودشکوفایی برسیم تا نوآوری اتفاق بیفتد، اگر این نوآوری به فراتر از مرز برود یعنی موفق بوده‌ایم.

انتهای پیام