ایران و دیپلماسی کریدوری چین؛ بررسی ۱۵ نکته کلیدی

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: انتشار اخبار کریدور هند-غرب آسیا- اروپا که به تازگی و با ابتکار ایالات متحده در جریان برگزاری اجلاس سران ۲۰ در هندوستان مطرح شد، بار دیگر نگاه‌ها را متوجه کریدورهای فعال و رو به رشد در نظام بین الملل نمود و ابتکار «یک پهنه یک راه چین» را مجدداً بر سر زبان‌ها انداخته است. ابتکاری که هم اکنون در ایام ۱۰ سالگی آن به سر می بریم و طبعاً بازار روایت‌های مختلف از آن در بسیاری از محافل جهانی گرم است. به بهانه ۱۰ سالگی ابتکار پهنه و راه چین، توجه به نکات زیر ضمن مروری بر سیر تکاملی این ایده چینی، در تحلیل ابعادی مغفول از آن راهگشاه خواهد بود:

۱. سال ۲۰۲۳ میلادی، دهمین سالگرد طرح ابتکار یک پهنه یک راه از سوی چین است. ابتکاری که در اکتبر و نوامبر ۲۰۱۳ از سوی شی جین پینگ، رهبر چین و در دو کشور قزاقستان و اندونزی مطرح شد و تحولات گسترده‌ای را در مناسبات چین با کشورهای مختلف، مناطق گوناگون و نظام بین الملل به همراه آورد. انتخاب دو کشور قزاقستان و اندونزی از سوی طراحان سیاست خارجی چین برای طرح مقدماتی این ایده اقدامی آگاهانه و با مقصود مشخص و در حقیقت حرکتی برای نمایش دو بال این ابتکار یعنی حوزه برّی (پهنه زمینی جاده ابریشم - قزاقستان) و عرصه بحری (راه ابریشم دریایی - اندونزی) آن بود.

۲. پس از طرح اولیه این ابتکار از جانب راس هرم رهبری حزب کمونیست چین، تدوین متون بالادستی در این کشور از جمله "راهبرد ساخت مشترک پهنه اقتصادی جاده ابریشم و جاده ابریشم دریایی قرن ۲۱"، "سند چشم انداز و عملیاتی اجرای پهنه اقتصادی جاده ابریشم و جاده ابریشم دریایی قرن ۲۱" در دستور کار نهادهای سیاست گذار چین قرار گرفت و نهایتاً شورای دولتی چین و کمیسیون توسعه و اصلاحات این کشور به عنوان بازوان اجرایی ساختار حکمرانی این کشور عملیاتی سازی ابعاد مختلف این ابتکار را آغاز نمودند.

۳. این ایده که در بدو طرح با واکنش‌های مختلفی در نظام بین الملل مطرح شده بود، در واقع بازتابی از نگاه جدید رهبران چین به مقوله "دیپلماسی کریدوری" بود که هر چند در بادی امر از سوی بسیاری از کارشناسان به درستی درک نشد اما تلاش چین و برخی از کشورها برای پیوند زدن طرح‌های راهبردی بومی و این ابتکار چینی ابعاد مختلفی از فضای جدید دیپلماتیک در نگاه چینی‌ها نسبت به آن را آشکار می‌ساخت؛ برنامه ریزی گسترده و فشرده چین و کشورهای مختلف جهت اتصال و پیوند راهبردهای توسعه محور به این ابتکار در مناطق مختلف ماهیت و هویت کریدوری ایده چینی‌ها را بیش از پیش روشن می‌ساخت و از ماجرایی بزرگ در پهنه‌ای گسترده خبر می‌داد.

از جمله کلان راهبردهایی که به ابتکار چینی پهنه و راه پیوند زده شده اند می‌توان به "راه روشن" قزاقستان، "اتحادیه اقتصادی اوراسیا" روسیه، "دو کریدور یک حلقه" ویتنام، "راهبرد کلان MPAC ۲۰۲۵" آسه آن، برنامه توسعه ۲۰۴۰ قرقیزستان، راهبرد توسعه ۲۰۳۰ تاجیکستان، راهبرد پیشرفت ۲۰۲۶ ازبکستان، برنامه توسعه ۲۰۳۰ عربستان سعودی و مواردی از این دست اشاره نمود که در واقع حاصل درک متقابل سیاست گذاران کشورهای یاد شده و سکان داران سیاست خارجی جمهوری خلق چین بود.

۴. شی جین پینگ در سال ۲۰۱۸ و در نشست پنج سالگی طرح این ابتکار با وام گرفتن اصطلاحاتی از نگارگری سنتی چینی، وقایع پنج سال گذشته حول این ابتکار را به منزله "اتود کلی" این طرح دانست و خواستار "ظریف کاری" بیشتر در شمایل کلی آن طی سال‌های پیش رو شد. دقیقاً در همین ایام بود که چین توانست با دیپلماسی فعال خود ابتکار یک پهنه یک راه را با سند توسعه پایدار ۲۰۳۰ سازمان ملل متحد پیونده زده و به تعریف برنامه‌های مشترک در این چارچوب نیز بپردازد. در واقع چین با این گام توانست علاوه بر فضای دوجانبه، با عبور از محیط چندجانبه، حالا ابتکار خویش را در چارچوبی جهانی مطرح سازد.

۵. حزب کمونیست چین به عنوان مغز متفکر ساختار حاکمیتی این کشور در ایام سه سالگی، پنج سالگی و هشت سالگی طرح این ابتکار نسبت به برگزاری جالساتی با عنوان نشست‌های کارگروه عملیاتی سازی "یک پهنه یک راه" اقدام و ضمن بررسی عملکرد نهادهای مربوطه در این خصوص، به نقد عملکرد و روش‌های گذشته و طراحی راهکارهای جدید و ایده‌های مکمل این ابتکار پرداخت. طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ که به تعبیر شی جین پینگ، ایام "اتود کلی" ابتکار یک پهنه یک راه به حساب می‌آمد،

جمهوری خلق چین نسبت به امضای تفاهم نامه‌های همکاری با کشورهای مسیرهای بری و بحری این ابتکار اقدام نمود و از این طریق زمینه‌ها و برنامه‌های مورد نیاز برای اجرای مراحل آتی مورد نظر پکن در این خصوص را فراهم آورد. به بیان دیگر از سال ۲۰۱۸، فرآیند "ظریف کاری" این ابتکار و ورود به فاز اجرایی و جزئیات عملیاتی آن با اجرای پروژه‌هایی بزرگ چون "خط آهن سریع السیر چین – لائوس"، "طرح توسعه بندر حیفای رژیم صهیونیستی"، "برنامه توسعه بندر پیرائوس یونان"، "قطار سریع السیر اندونزی"، "قطار سریع السیر مجارستان به صربستان (بلگراد – بوداپست) " و مواردی از این دست در دستور کار قرار گرفتند.

۶. در همین حال چین مفهوم "توسعه کیفی" که به تازگی به کلیدواژه‌های گفتمانی رهبران این کشور وارد شده و اولویت نخست در برنامه‌های حزب را به خود اختصاص داده بود را به ابتکار "یک پهنه یک راه" پیوند زده و همزمان برنامه ارائه محصولات فناورانه و پیشرفته به کشورهای مختلف حاضر در این ابتکار را نیز اجرایی ساخت. در همین ایام تعامل چین با کشورهای هدف در این ابتکار به حوزه‌های سلامت، سبز، دیجیتال، نوآوری و عرصه‌های جدید نیز گسترش یافت و تکامل ابتکار اولیه با مفاهیمی جدید از جمله "جاده ابریشم دیجیتال" و "راه ابریشم سلامت" به مرحله اجرا درآمد و در این مسیر، فضای لازم برای تحرک بخش خصوصی چین و شرکت‌های کوچک و متوسط چینی نیز از سوی طراحان این ابرابتکار ایجاد شد.

۷. همزمان با جریان کلان تخلیه پتانسیل قدرت از آتلانتیک به جانب پاسیفیک و پیگیری سیاست "نگاه به شرق" از جانب بسیاری از کشورهای جهان حتی طرف‌هایی چون عربستان سعودی، رژیم اسرائیل یا ترکیه که به لحاظ جهت گیری های بین المللی بیش از چین در جبهه مقابل این کشور تقسیم بندی می‌شدند به سوی نقش آفرینی در فضای ابتکار چینی "یک پهنه یک راه" متمایل شده و بنا بر آمار موجود، تا ماه ژانویه سال ۲۰۲۳، چین به امضای بیش از ۲۰۰ تفاهم نامه همکاری با ۱۵۱ کشور و ۳۲ سازمان بین المللی در چارچوب این ابتکار توفیق یافته و قالب‌هایی عملیاتی و راهبردی برای همکاری نزدیک با این کشورها در حوزه‌های مختلف از فضای مجازی گرفته تا سرمایه گذاری‌های میلیاردی، مسائل اجتماعی، تجارت الکترونیک، فناوری، علوم انسانی، تامین مالی و دیگر عرصه‌های مورد نظر طرفین را در فضایی عمل گرایانه، برد – برد و چندجانبه گرایانه به منصه ظهور گذاشت.

۸. یکی از چارچوب‌های ذهنی مهم که چین طی یک دهه اخیر در قالب ابتکار یک پهنه یک راه مطرح نموده و بر ذهنیت کریدوری این کشور در رابطه با طرح مذکور صحه می‌گذارد، ایده "شش دالان، شش راه" بوده که دالان‌های شش گانه همکاری‌های اقتصادی بین المللی شامل "چین – مغولستان - روسیه"، "پل زمینی جدید اوراسیا"، "چین – آسیای مرکزی – غرب آسیا"، "چین – شبه جزیره هندوچین"، "چین و پاکستان"، "بنگلادش – چین – هند - میانمار" و شش نوع راه "ریلی"، "بزرگراه"، "آبراه"، "هوایی"، "خط لوله"، "شبکه‌های ارتباطی و بزرگراه‌های اطلاعاتی در فضای مجازی" را ذیل این ابتکار کلان طبقه بندی می نموده است.

۹. راهکار دیگری که چین در چارچوب برنامه‌های ابتکار یاد شده پیگیری نمود، گسترش بازوان تجاری – اقتصادی خویش در حوزه‌های اولویت دار این کشور بوده است. پرواضح است که بر خلاف ایالات متحده و برخی از کشورهای غربی که ابتکار عمل در میدان نظامی – امنیتی در فضاهای فراسرزمینی را در اختیار داشته و دارند، چین بیش از هر کنشی مایل به نقش آفرینی در فضاهای غیر امنیتی و عمدتاً اقتصادی – تجاری فرامرزی است. این اولویت بندی در حقیقت تصمیمی واقع گرایانه و پراگماتیستی از سوی راس هرم راهبری چین به حساب می‌آید که با عنایت به ظرفیت‌های حقیقی این کشور و رقبایش در نظام بین المللی اتخاذ گشته است.

در همین راستا چین طی ده سالی که از طرح ابتکار یاد شده می‌گذرد، نسبت به امضای ۱۹ تفاهم نامه تجارت آزاد با ۲۶ کشور و منطقه مختلف اقدام نموده و علاوه بر این گمرک چین تا ماه اکتبر سال ۲۰۲۲ به امضای تفاهم نامه‌های اعطای تسهیلات به فعالان مجاز اقتصادی با ۳۲ کشور حاضر در ابتکار یک پهنه یک راه دست یازیده است.

۱۰. چین همچنین طی این ده سال با محور قرار دادن این ابتکار در حوزه‌های مختلف، به مدیریت مبادلات تجاری خود با کشورهای مختلف پرداخته و سهم کشورهای فعال در کریدور یک پهنه یک راه را از ۴۹.۸ درصد به میزان ۵۶.۳ درصد ارتقا داده و در این خصوص علاوه بر اعطای مشوق‌های اقتصادی به همکاران این دیپلماسی کریدوری، گسترش صادرات محصولاتی چون کالاهای الکترونیک، منسوجات، محصولات شیمیایی، قطعات خودرو و تولیداتی از این دست را نیز در فضای نیازهای متقابل عملیاتی ساخته است. بررسی آمارهای بانک جهانی در خصوص جایگاه و نقش ابتکار چینی یک پهنه یک راه و تاثیر آن بر میزان تولید ناخالص ملی کشورهای دخیل در این جریان موید این مدعاست.

۱۱. از جمله مباحث مهم در درک فضای کریدوری ابتکار یک پهنه یک راه و تاثیرات آن بر اقتصاد چین و نظام بین الملل، آشنایی با مفهوم "چرخه دوگانه" در مناسبات اقتصادی چین به طور خاص و اقتصاد جهانی به طور عام است. چرخه دوگانه از جمله پارادایم‌های کلیدی در گفتمان مدرن اقتصادی چینی‌ها است که در فضای ارائه ایده‌های جدید اقتصادی و توسعه محور برای این کشور در عالی‌ترین سطوح حاکمیتی مطرح شده است. در این فضای ذهنی، چرخه اقتصاد چین به عنوان "گردونه بزرگ" و چرخه اقتصاد داخلی چین و فضای بین المللی به عنوان "گردونه کوچک" در فرآیندی در هم تنیده و مرتبط به گردش می‌پردازند و طبعاً تاثیر و تاثرات متقابلی نیز بر یکدیگر خواهند داشت.

اما یکی از اهداف بیان شده برای ابتکار پهنه و راه چین درگیر ساختن شرکت‌های بزرگ، متوسط و کوچک این کشور در حوزه‌های سرمایه گذاری، تخصص، انرژی، درآمد و موارد دیگر با چرخه اقتصاد جهانی و نقش آفرینی آنها در زنجیره تامین جهانی بوده که تا این لحظه با موفقیت کامل محقق شده است.

۱۲. از جمله کارکردهای ابتکار پهنه و راه چین که در زبان چینی با نویسه "تونگ" به معنای "روان سازی و فعال سازی" نشان داده می‌شود، ایجاد تحرک در مسیرهای ارتباطی با ویژگی‌های کریدوری اما با نقش آفرینی چین بوده که از قضا در چارچوب ایده چرخه دوگانه این کشور قابل رمزگشایی خواهد بود. افزایش چشم گیر تحرکات در مسیر ریلی موسوم به "ترانس Eurasia Logistics" از ۴۲ مورد در سال ۲۰۱۲ به آمار ۱۶ هزار در سال ۲۰۲۲ موید همین امر و تلاش برای درگیرتر کردن چرخه‌های اقتصاد چین با چرخه‌های محرک در اقتصادی جهانی است.

چین با فعال سازی این مسیرها با بکارگیری ظرفیت‌های اقتصادی خود، عملاً نسبت به روان سازی و ارتباط مستقیم این کشور با حوزه‌های حساس مورد نظر پکن از جمله آسیای مرکزی و اروپا اقدام نموده و اهمیت چنین اقداماتی در دیپلماسی کریدوری و رقابت‌های چین با بازیگران شاخصی چون ایالات متحده و هند بر هیچ کس پوشیده نیست.

۱۳. با مطالعه رفتار چین در سایه طرح ابتکار یک پهنه یک راه طی یک دهه گذشته می‌توان ضمن رصد هشیاری و عقلانیت سیاستمداران این کشور در پیش بینی نیاز امروز نظام بین الملل به فضاهای جدید ایفای نقش قطب‌های نوظهور به نظاره تلاش پکن برای گفتمان سازی و بدست گرفتن ابتکار عمل در برخی معادلات مورد نظر این کشور یا حداقل تلاش برای در نیفتادن به فضاهای تعریف شده از سوی دیگر کشورها نشست. تمرکز چین بر دیپلماسی کریدوری، عملیاتی سازی و تعمیق ابعاد آن در جهانی که همچنان با حاکمیت دلار آمریکا دست و پنجه نرم می‌کند، در واقع تکی هوشمندانه و صبورانه به جبهه یکجانبه گرایان بود که به تازگی با پاتک سراسیمه دولت بایدن مواجه شده و البته اهمیت جایگاه هند در این معادلات را بیش از پیش به نمایش می‌گذارد.

۱۴. در فضای چنین تحولات کلانی که در گسترده جهان امروز و فردا به جریان افتاده لزوم درک دقیق و عمیق از تحولات و طراحی راهبردهای چند بعدی برای کشوری با ژئوپلیتیک ایران از نان شب واجب تر می‌نماید. لازمه تحقق درک راهبردی در تعامل با کشوری چون چین که امروز از سردمداران جریان ساز در نظام بین الملل به حساب می‌آید، دقتی موشکافانه در بررسی و مطالعه جزء به جزء متون دست اول و تحلیل‌های بی واسطه این کشور مورد نیاز است. این واقعیت تلخ که با گذشت ده سال از طرح ابتکار پهنه و راه چینی‌ها هنوز برخی در ایران تفاوت ماهوی "کریدور" و "راه" را درباره آن درک نکرده و همچنان تحلیل‌ها بر همان پاشنه مناسبات سنتی و عرضه و تقاضایی می چرخد، مانعی جدی در تحقق حضور جمهوری اسلامی ایران در معادلات راهبردی حوزه آسیاپاسیفیک محسوب می‌شود.

۱۵. ایران نخست باید درک صحیحی از پارادایم چینی قدرت در نظام کنونی و آتی جهان و ابزارهای آن از جمله گفتمان کریدوری، منطقه گرایی، چندجانبه گرایی، اصل عدم تعهد متقابل و موارد مشابه که مدام در حال تکامل و به روز رسانی اند بدست دهد. در گام بعد تعریف جایگاه کشور در معادلات جاری و آتی نظام بین الملل در محیط تحولات جدید و چارچوب تعاملات قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای و ارائه بسته‌های تعامل دو و چند جانبه در فضاهای جدید مطمح نظر خواهد بود.

در تعاملات کشورهای مختلف با چین و به ویژه بازیگران غیرهمسو با این کشور درس‌های بسیاری برای ما نهفته است که می‌تواند در تدوین "الگوی ایرانی کار با چینی‌ها" موثر افتد. توجه داشته باشیم که عدم درک دقیق ایرانیان از چین و چینی‌ها تنها به مقوله "کریدور" و تفاوت آن با "راه" محدود نمی‌شود و در این میان مناسبات دو کشور از غفلت‌هایی اساسی و به مراتب بنیادین‌تر در رنج است که به واقع نیازمند در انداختن طرحی نو برای تعامل مشارکتی، جامع و راهبردی با این قطب نوظهور در دنیای امروز و فرداست. اینکه در ده سالگی ابتکار پهنه و راه چین، به تعبیر مولانا همچون وکیل صدر جهان که "مدت ده سال سرگردان بگشت / گه خراسان گه کهستان گاه دشت! " باشیم و دست آخر هم بدون "راهبرد عملیاتی" و "نقشه راه درخور" برای کار با چینی‌هایی که ریشه‌های تمدنی مشترک شان با پارسیان به بلندای تاریخ است صرفاً به خرید و فروش چند کالا دلخوش شویم، نه شایسته جایگاه بین المللی کشور ماست و نه پاسخگوی اصل فرزند زمان خویش بودن.

دکتر حامد وفایی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران