گسترش پدیده فرونشست زمین در مناطق اطراف شیراز

بحران‌های زیست محیطی در ایران که در نتیجه تغییرات آب و هوایی و مدیریت فاجعه‌بار خاک و آب ایجاد شده اند، رو به افزایش اند.

نتایج مطالعات تخصصی که طی سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ در دانشگاه شیراز انجام و به تازگی در قالب گزارش به سازمان زمین‌شناسی تهران ارائه شده، نشان می‌دهد میزان سطح فرونشست در دشت مرودشت بسیار گسترده‌تر از قبل شده است.

پدیده فرونشست زمین

نتایج مطالعات اخیر نشان می‌دهد که ظرف حدود ۱۵ سال گذشته، همه دشت مرودشت درگیر پدیده فرونشست زمین شده و وسعت و سرعت این پدیده در این دشت پیشرفت قابل توجهی داشته، تا جایی که شکاف‌های بسیارعظیمی در سطح زمین دشت مرودشت به پهنای نیم متر تا ۷۰ سانتی متر ایجاد شده است. دشت شیراز هم شامل محدوده دریاچه مهارلو تا شمال غرب شهر در نقاطی فرونشست رخ داده است.

در همین ارتباط خبرگزاری دولتی کار ایران (ایلنا) در گزارشی به نقل از مریم دهقانی، عضو هیئت علمی بخش مهندسی راه و ساختمان و محیط زیست مهندسی دانشگاه شیراز نوشت: «حدود ۱۰ سال است که در تمام رسانه‌ها مشکلات فرونشست زمین را فریاده زده شده، اما نتیجه‌ای حاصل نشده است.»

فرونشست زمین چگونه ایران را تهدید می‌کند؟

به گفته مریم دهقانی بارها به مسئولان استان درباره میزان فرونشست در تمام نقاط استان فارس اطلاع‌رسانی و به طور متوسط سالیانه بیش از چندین بار در ارگان‌های مختلف درباره موضوع فرونشست صحبت شده است اما تغییر موثری ایجاد نشده است:

اگرچه قدم های خوبی در این رابطه برداشته شده اما این مساله به کندی پیش می‌رود و به طور کلی تا حصول نتیجه، زمان زیادی باید صرف شود؛ هر ۱۲ روز یک بار تصاویر ماهواره‌ای به روز و سپس پردازش می‌شود در این راستا، تصاویر نقاطی که دچار فرونشست شده، استخراج و میزان سرعت آن برآورد می‌شود.

به گفته این استاد دانشگاه، شهرک صنعتی فتح آباد، کناره، فیروزی، پتروشیمی مرودشت، خط انتقال گاز که از دشت مرودشت عبور کرده‌اند، خطوط ریلی و زیرساخت‌ها همه تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارند:

ساختمان این منطقه ترک برداشته و به میزان ۱۶ تا ۱۸ سانتی متر دچار فرونشست شده است. زمین زیر دیوارهای اطراف مسکن مهر دچار فرونشست شده است به نحوی که اگر در خط انتقال گاز مسکن مهر مرودشت شکستگی ایجاد شود، فاجعه‌ای عظیم رخ خواهد داد که غیر قابل جبران است.

فرونشست دشت‌های ایران؛ آغاز وضعیت برگشت‌ناپذیر

دهقانی در ادامه با اشاره به این‌که نرخ فرونشت مرکز شهر مرودشت را دو تا سه سانتیمتر و اطراف این شهر را ۱۳ سانتیمتر برآورد می‌کند، می‌گوید که در شهرها معمولا نشست اتفاق نمى‌افتد چرا که چاه‌هاى جذبى و آب فاضلاب موجود در شهر سفره‌هاى آب زیر زمینى را تغذیه و از فرونشست ممانعت مى‌کنند. با این‌حال به گفته او مرودشت تنها شهرى است که تمام شهر دچار فرونشست شده است.

پیش‌تر نیز محمد حسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور اعلام کرده بود که پهنه‌های فرونشست زمین در ایران رو به افزایش است و تقریباً در ۱۲۵ هزار کیلومتر مربع که حدود ۸ تا ۹ درصد مساحت کشور می‌شود، فرونشست اتفاق افتاده است. او «برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی» را علت فرونشست‌ها دانسته بود.

عضو هیئت علمی بخش مهندسی راه و ساختمان و محیط زیست مهندسی دانشگاه شیراز هم «آبیاری مزارع با آب چاه» را از دیگر دلایل وسیع‌تر شدن فرونشست زمین عنوان کرده است که به گفته او در شرایط کنونی و کمبود آب همچنان بدون رسیدگی و مدیریت مشخصی انجام می‌شود.

فرونشست زمین نقش رستم و تخت جمشید را تهدید می‌کند

پدیده فرونشست زمین در سال‌های اخیر به منظقه نقش رستم هم رسیده است و به گفته دهقانی پهنای شکاف فرونشست در این منطقه به حدود نیم متر تا ۷۰ سانت رسیده است.

او می‌گوید که این شکاف‌ها به فاصله ۱۰ تا ۱۵ متری منطقه باستانی نقش رستم ایجاد شده که هر ساله با وجود این‌که این شکاف‌ها با شن و ماسه پر می‌شوند اما دوباره سر باز می‌کنند:

اگر چه تخت جمشید تحت تاثیر فرونشست قرار ندارد اما در فاصله ۳۰۰ متری آن به دلیل قرار گرفتن در سینه کوه،  فرونشست حدوداً ۱۰ تا ۱۵ سانتی رخ داده است. وقتی سفره زیرزمینی به میزان کافی در فصل زمستان تغذیه نشود، این مسئله باعث می‌شود افت همچنان مداوم باشد و در نتیجه‌ی فشرده‌شدن لایه‌های زیرین، به صورت مستمر تداوم داشته باشد که ماحصل آن پدیده فرونشست زمین خواهد بود.

جنوب شرق شیراز که به دریاچه مهارلو وصل می‌شود، از دیگر مناطقی است که از سال ۹۶ دچار فرونشست زمین شده و با سرعت چهار تا پنج سانتی‌متر پیش رفته است. این مناطق شامل زمین‌های کشاورزی مناطقی از جمله، شهرک نیروی انتظامی و کفترک است.

دهقانی می‌گوید، سیگنال خاصی از فرونشست زمین به غیر از باغ‌های قصرالدشت و باغ شهری‌های سمت گویم ثبت نشده است و در سایر نقاط سیگنال‌های ضعیفی از فرونشست به شکل نقطه‌ای ثبت شده است. به کمک تکنیک‌هایی همچون هوش مصنوعی می‌توان پیش بینی‌هایی مثلا برای دو سال آینده در رابطه با فرونشست زمین انجام دهیم چرا که تصاویر ماهواره‌ای دقیقی در این رابطه ثبت می‌شود که میزان فرونشست زمین را با دقت یک سانتی متر به ما نشان می‌دهد.

در مطالعات زمین‌شناسی به فرونشست زمین «مرگ پنهان زمین» گفته می‌شود. پیامدهای این پدیده ایجاد شکاف‌های مارپیچ و عمیق در دشت‌هاست که به آسیب‌های زیرساخت‌های شهری و برون شهری، راه‌ها و دیگر زیر سازه‌ها منجر می‌گردد. این پدیده جبران‌ناپذیر خسارات پدیده‌های طبیعی دیگری همچون زلزله یا سیلاب را تشدید می‌کند، آثار فرهنگی و باستانی را از بین می‌برد، کشاورزی را غیرممکن می‌کند، مناطق شهری و روستایی را درگیر و جاده‌ها و سیستم‌های حمل و نقل را تخریب می‌کند.