داستان کاشی‌های گم‌شده در کاخ گلستان

کمدهای تالار «برلیان» در کاخ گلستان، کاشی‌های هفت‌رنگی را در دل خود پنهان کرده بودند که از زمان پهلوی دوم خبری از آن‌ها در دست نبود. تالار برلیان را که برای سالگرد نهضت مشروطه آماده می‌کردند، ‌ به شکلی تصادفی به کاشی‌های قاجاری کاخ گلستان رسیدند.

مرداد ۱۴۰۲ از نیمه گذشته بود که کاخ گلستان از کشف کاشی‌های تالار برلیان خبر داد. کاشی‌های هفت‌رنگ که آن‌ها را در کف دو کمد در ضلع شمالی «تالار برلیان» پنهان کرده بودند. این کاشی‌ها اکنون مرمت شده است و با بازگشایی تالار برلیان، امکان تماشا دارد.

جبار آوج ـ معاون اجرایی کاخ گلستان ـ ماجرای کاشی‌های نویافته کاخ گلستان را برای ایسنا این‌گونه تعریف کرد: پیش از آن‌که تالار «برلیان» در کاخ گلستان ساخته شود، در دوره فتحعلی‌شاه قاجار تالاری به نام «بلور» در همین مکان ساخته شده بود که به دلیل فرسودگی بنا و ایجاد آسیب‌های غیرقابل برگشت و جبران‌ناپذیر به مرور زمان، کارآمدی این تالار از دست رفته بود و در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار تصمیم گرفته شد تالار بلور کامل تخریب و روی بقایای آن تالار دیگری ساخته شود، که به همین دلیل ارتفاع این تالار در قیاس با دیگر عمارت‌های کاخ گلستان، متفاوت است.

او ادامه داد: نام تالار را که در دوره ناصرالدین‌شاه ساخته شد «برلیان» گذاشتند که دلیل برگزیدن چنین نامی، تزئینات آیینه‌کاری بسیار ظریف و منحصربه‌فرد آن بود. کاربرد تالار برلیان در دوره ناصرالدین‌شاه، بیشتر تشریفاتی و محلی برای دیدار با مهمانان و سفرای کشورهای خارجی بود. این عمارت متشکل از پنج قسمت است که دو اتاق برای انتظار، یک شاه‌نشین و در ضلع غربی دو اتاق برای پذیرایی داشت.

آوج اضافه کرد: تالار برلیان در طول زمان، به‌ویژه در دوره پهلوی دوم و در دهه ۳۰ به سرنوشت بخش‌های دیگری از کاخ گلستان دچار و دچار تغییراتی شد. در آن دوره برای مقاوم‌سازی و مرمت، ‌ کاشی‌های قاجاری را که به نوعی دچار فرسودگی شده بود، گردآوری و پارکت را جایگزین کرده بودند. یکی از پرسش‌هایی که همیشه برای بخش فنی کاخ گلستان وجود داشت این بود که آیا کاشی‌های قاجاری که در عکس‌ها و نقاشی‌ها به جا مانده از آن دوران دیده می‌شود، در زیر پارکت‌ها محفوظ مانده است؟

معاون اجرایی کاخ گلستان افزود: تصاویر موجود در آلبوم‌خانه کاخ گلستان مشخص کرده بود که در زیر پارکت‌ها اثری از کاشی‌های دوره قاجار نیست.

او گفت: تنها شاهد کاشی‌کاری کف تالار برلیان در کاخ گلستان، یک نقاشی از «ابوالحسن خان ثالث» به سال ۱۳۰۵ هجری قمری است که کلیاتی از کاشی‌های هفت‌رنگ در کف تالار را نشان می‌دهد، اما به وضوح به جزئیات آن پرداخته نشده است، بنابراین پرسش فنی مجموعه کاخ گلستان این بود که کاشی‌های کف کاخ برلیان دارای چه کیفیت، تنوع رنگی و  در چه ابعادی بوده است؟

آوج اظهار کرد: در جریان مرمت و چیدمان جدید تالار برلیان و بازبینی محتوای این تالار، پاسخ برخی از این پرسش‌ها پیدا شد؛ وقتی کف چوبی کمدهایی که در گذشته درِ ارتباطی بین تالار برلیان و اندرونی بودند، برداشته شد، کاشی‌های هفت‌رنگ دوره قاجار تالار برلیان نمایان شد. این کاشی‌ها براساس تدابیر و مراحل فنی و مرمتی، از کف کمدها خارج شد و بستر کاشی‌ها استحکام‌بخشی و وصالی‌های لازم انجام و کدگذاری شد. پس از کدگذاری کاشی‌های مرمت‌شده در سر جای خود قرار گرفت که اکنون امکان بازدید دارد.

او بیان کرد:‌ با پیدا شدن این کاشی‌ها مشخص شد کف‌پوش تالار برلیان چه نوعی مصالحی بوده است.

آوج همچنین گفت: متاسفانه در دهه ۳۰ نسبت به نگهداری بخشی از کاشی‌های تالار برلیان اقدام نکردند و آن‌ها را کامل از کف تالار جمع‌آوری کردند و کاشی‌های نویافته، تنها کاشی‌های موجود تالار برلیان است.

آفرین امامی ـ مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان ـ نیز به مداخلاتی که در دوره پهلوی دوم در تالار برلیان کاخ گلستان شده است، اشاره کرد و به ایسنا گفت: از جمله این مداخلات، برداشت کاشی‌ها و جایگزین شدن پارکت بود، که در آن دوره در بسیاری از بناهای قاجاری رخ داد، از جمله در کاخ صاحبقرانیه در کاخ نیاوران. عکس‌های موجود در آلبوم‌خانه کاخ گلستان نیز تغییرات عمیق معماری در تالار برلیان را در آن دوره تاریخی نشان می‌دهد.

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان نیز کشف کاشی‌های قاجاری از کف کمدهای تالار برلیان را این‌گونه روایت کرد: این کاشی‌ها در جریان خوانش جدید و مرمت تالار برلیان، با توجه به سالگرد نهضت مشروطه و قرائت فرمان مشروطه در این تالار، پیدا شد؛ زمانی که تقریبا چیدمان این تالار به پایان رسیده بود.

او اضافه کرد:‌ دو کمد در انتهای ضلع شمالی تالار برلیان بود که همیشه در آن بسته بود و در دوره‌های پیشین برای هم‌خوانی با فضای آیینه‌کاری تالار، برچسب‌های نقره‌ای روی شیشه‌های آن نصب کرده بودند که با توجه برنامه ما برای بازگردان اصالت این تالار، آن برچسب‌ها برداشته شد. این کمدها در واقع درهایی بودند که دو بخش تالار را به‌هم متصل می‌کردند، اما در جریان تغییرات دوره پهلوی این درها به کمد تبدیل شده بودند و کف آن‌ها هم پوشیده شده بود. ما برچسب‌ها را که برداشتیم داخل کمد دیده شد. قرار شد داخل آن اشیائی قرار گیرد که به این تالار نسبت داده شده است. از جمله این اشیاء یک جفت گلدان خیلی بزرگ بود که در نقاشی‌ِ الگوی چیدمان تالار برلیان وجود نداشت، اما در بعضی از عکس‌ها و در آمار دفاتر مربوط به تالار برلیان مشخصات آن‌ها دیده می‌شود. هنگام قرار دادن گلدان‌ها، متوجه شدیم کف کمد استقامت ندارد و وزن گلدان‌ها را تحمل نمی‌کند که قرار شد استحکام‌بخشی شود، اما پس از کنار زدن چوب‌های کف کمد، متوجه شدیم در زیر کمد تعدادی کاشی وجود دارد. زمانی که چوب‌های کف کمد را خارج کردیم تشخیص دادیم که بخشی از کاشی‌های تالار برلیان در آنجا نگهداری می‌شود، که البته کاشی‌ها بسیار آسیب دیده و جرم زیادی هم گرفته بودند و بخش‌هایی از کاشی‌ها هم خرد شده بود.

امامی ادامه داد: قرار بود تالار برلیان به مناسبت سالگرد نهضت مشروطه با خوانش و چیدمان جدید رونمایی شود، تا بازگشایی هم زمانی نبود، با توجه به کاشی‌های نویافته، ما یا باید کاشی‌ها را نادیده می‌گرفتیم و یا باید چیدمان را متوقف می‌کردیم و کاشی‌ها را مرمت و جایگزین می‌کردیم، که با توجه به دایر بودن کارگاه مرمت کاشی‌های شمس‌العماره، ‌ شبانه‌روز کاشی‌های تالار برلیان نیز مرمت شدند. ما حتی خردترین تکه را کد گذاری کردیم تا مبادا بخشی از کاشی‌ها هدر برود. متاسفانه بخشی‌های کوچکی از کاشی‌ها نقص داشت.

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان گفت: کاشی‌های نویافته، پس از پاکسازی، استحکام بخشی و مرمت دوباره به کمدها برگردانده شدند. لازم است کار مطالعاتی روی این کاشی‌ها انجام شد تا به این پرسش پاسخ دهیم که آیا در قسمت‌های دیگر کاخ گلستان از این نوع کاشی استفاده شده است.

او همچنین درباره برگرداندن این کاشی‌ها به کف تالار برلیان، اظهار کرد: برگرداندن به کف تالار و بازگشت به دوره قاجار محل بحث دارد، با توجه به این‌که سرنوشت کاشی‌ها معلوم نیست و کاشی باید از روی سند باقی‌مانده ساخته شود نمی‌توان بدون خرد جمعی و بدون نظر شورای فنی در این باره نظر داد و یا اقدام کرد.

امامی توضیح داد: .مبنای چیدمان تالار برلیان، نقاشی ابوالحسن خان ثالث بود؛ چرا که براساس عکس‌های موجود، چیدمان این تالارِ دوره قاجار مدام عوض شده بود و براساس اسناد، عکس‌ها و دفاتر ثبت اشیاء کاخ گلستان، تعداد زیادی از آثار متعلق به تالار برلیان بوده است، که ما نمی‌توانیم عکس‌ها را با هم تلفیق کنیم، به ویژه آن‌که از زوایای مختلف و یا بسته‌ گرفته شده است، در نتیجه نقاشی را مبنای چیدمان قرار دادیم، چون تنها اثری است که تالار را کامل نشان می‌دهد.

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان همچنین تاکید کرد: در مرمت تالار برلیان، تمام اصول حفاظت و مرمتی رعایت شده و کوچکترین اهمال‌کاری در مرمت آن رخ نداده است.

تالار برلیان به واسطه آیینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های ظریف و پرنقش، یکی از باشکوه‌ترین تالارهای کاخ گلستان به شمار می‌آید، که البته در جریان مرمت‌های دوره مظفرالدین‌شاه، تزئیناتی به آن اضافه شد که تغییراتی ایجاد کرد و به نوعی، تالار پرنقش‌تر شد. این تالار علاوه‌بر آن‌که محل صدور فرمان مشروطه است، جایی است که جنازه ناصرالدین شاه پس از ترور در حرم شاه عبدالعظیم به آن منتقل شد.

اتاقی که تاریخ ایران را تغییر داد

تالار برلیان بعد از حدود ۲۴ سال مرمت شده و از ۱۸ مردادماه با عنوان «تالار یادمان نهضت مشروطه» بازگشایی شده است. این تالار در ضلع شمالی کاخ گلستان قرار دارد.

انتهای پیام