سقوط قره‌باغ کوهستانی، فرار ۷۰ درصد جمعیت و بیم یک «نسل‌کشی» دیگر

سقوط منطقه قره‌باغ کوهستانی با حمله نیروهای ارتش آذربایجان و مهاجرت بخش زیادی از جمعیت قره‌باغ که اکثریت آن‌ها را ارمنی‌ها تشکیل می‌دهند، مهاجران ارمنی را در سراسر جهان بهت‌زده کرده است. به نظر می‌رسد با دیدن تصویر فرار ساکنان قره‌باغ و نامعلوم بودن آن‌چه بر سر باقی‌مانده‌ها خواهد آمد، زخم‌های نسل‌کشی ارامنه که یک قرن پیش اتفاق افتاد دوباره سر باز کرده اند.

دولت جدایی‌طلب ارمنی خودخوانده در قره‌باغ کوهستانی روز پنجشنبه اعلام کرد که در حال انحلال است و این جمهوری به‌رسمیت شناخته‌نشده تا پایان سال جاری میلادی دیگر وجود نخواهد داشت. ناقوس مرگ برای ۳۰ سال استقلال نسبی قره‌باغ، که همواره به‌عنوان بخشی از خاک آذربایجان شناخته می‌شده، به صدا درآمده است.

آذربایجان پس از شکست نیروهای ارمنی قره‌باغ و تصرف این منطقه متعهد شده که به حقوق جامعه ارمنی قره‌باغ کوهستانی احترام بگذارد و روز پنج‌شنبه اعلام کرد می‌خواهد که ارمنی‌ها در قره‌باغ بمانند. ارمنی‌ها اما می‌گویند این وعده در حد ادعا باقی می‌ماند و به آن اطمینانی ندارند. به تأیید مقام‌های ارمنستان تا صبح روز پنج‌شنبه بالغ بر ۸۴ هزار نفر که بیش از ۷۰ درصد جمعیت قره‌باغ کوهستانی را تشکیل می‌دهند، به ارمنستان گریخته اند و هجوم مردم همچنان ادامه دارد.

بسیاری در ارمنستان و دیاسپورا (جوامع دور از وطن) ارمنی‌ها بیم آن دارند که یک جامعه چند صدساله در سرزمینی که آن‌را آرتساخ می‌نامند، در آن‌چه به گفته آنها موج جدیدی از پاکسازی قومی است ناپدید شود. آن‌ها کشورهای اروپایی، روسیه و ایالات متحده آمریکا – و خود دولت ارمنستان – را به ناتوانی در محافظت از ارمنی‌های قره‌باغ متهم می‌کنند. قره‌باغ ماه‌ها بود توسط ارتش آذربایجان در محاصره و در آستانه یک فاجعه انسانی قرار داشت.

خبرگزاری اسوشیتدپرس در گزارشی به نقل از برخی از چهره‌های دیاسپورای ارمنی نوشت که آن‌ها سقوط قره‌باغ را یک شکست تاریخی و پایانی بر یک رویای قدیمی قومی می‌دانند؛ این‌که قره‌باغ مستقل یا به خاک ارمنستان ملحق شود.

نارود سروجیان، مدرس دانشگاه لبنانی-ارمنی در بیروت در این رابطه گفت که قره‌باغ کوهستانی «نقطه‌ امیدی در تاریخ ارمنستان» بود و برای دیاسپورا بخشی از ارمنستان محسوب می‌شد.

صدها تن از ارامنه لبنان روز پنجشنبه مقابل سفارت جمهوری آذربایجان در بیروت تظاهرات کردند. آنها پرچم ارمنستان و قره‌باغ کوهستانی را به اهتزاز درآوردند و تصاویر رئيس جمهوری آذربایجان و ترکیه را سوزاندند. پلیس ضد‌ شورش لبنان پس از این‌که معترضان به سمت سفارت ترقه پرتاب کردند به آن‌ها گاز اشک‌آور شلیک کرد.

در لبنان جامعه ارامنه جمعیتی نزدیک به ۱۲۰ هزار نفر دارد که ۴ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند.

اکثر آنها نوادگان کسانی هستند که بعد از سرکوب‌های سال ۱۹۱۵ به‌دست ترک‌های عثمانی به لبنان گریخته‌اند. طی وقایع سال ۱۹۱۵ حدود ۱,۵ میلیون ارمنی در قتل عام، تبعید و راهپیمایی‌های اجباری جان باختند. این جنایت‌ها بسیاری از مناطق ارمنی‌نشین در شرق ترکیه را خالی از سکنه کرد و از سوی تاریخ‌دانان «نسل‌کشی» تلقی می‌شود. ترکیه «نسل‌کشی» را رد می‌کند و می‌گوید که کشته‌شدگان قربانیان جنگ داخلی و ناآرامی در طول جنگ جهانی اول بوده‌اند.

در بیروت در برج حمود، محله اصلی ارامنه در این شهر همچنان احساسات ضد ترکیه رواج دارد. یکی از ساکنان این منطقه درباره مهاجرت ارمنی‌ها از قره‌باغ به ارمنستان گفته: «این آخرین مهاجرت ارامنه است. جای دیگری برای مهاجرت ما باقی نمانده است.»

توماس دی وال، یکی از اعضای ارشد اندیشکده کارنگی اروپا در این‌رابطه گفته که قره‌باغ کوهستانی به «نوعی هدف غایی جدید» برای مهاجران ارمنی که پیشینیانشان رنج نسل‌کشی را دیده بودند، تبدیل شده بود:

قره‌باغ کوهستانی [برای آن‌ها] یک نوع دولت جدید ارمنی بود، سرزمین ارمنی جدیدی که در حال تولد بود. سرزمینی که به آن امیدهای زیادی داشتند. اگر نظر من را بپرسید امیدهای بسیار غیرواقعی.

او گفت که این امیدها مشوق ارامنه قره‌باغ بود برای این‌ باوجود این‌که دولت جدایی‌طلب‌شان به‌شکل بین‌المللی به‌رسمیت شناخته نشده بود باز هم در برابر آذربایجان مقاومت کنند.

مقام‌های آذربایجان با اشاره به این‌که حتی نخست وزیر ارمنستان هم این‌که قره‌باغ کوهستانی بخشی از آذربایجان است را به‌رسمیت شناخته می‌گویند که خاک خود را دوباره متحد می‌کنند. گرچه جمعیت قره‌باغ عمدتاً مسیحی ارمنی بوده، آذری‌های مسلمان ترک هم با قره‌باغ به ویژه شهر شوشا، که به عنوان مهد شعر آذری مشهور است، پیوندهای فرهنگی دارند.

ارمنی‌ها هم این سرزمین را که صومعه‌هایی با قدمت بیش از یک هزاره دارد مهد فرهنگ خود می‌دانند.

هاگوپ پاکرادونیان، نماینده پارلمان و رئیس «فدراسیون انقلابی ارمنی»، بزرگترین گروه ارمنی لبنان هم از بیم ارامنه از یک نسل‌کشی جدید سخن گفته است. او گفته: «آرتساخ یا قره باغ کوهستانی برای صدها سال سرزمین ارامنه بوده است. مردم آرتساخ در معرض نسل کشی جدیدی قرار می گیرند، اولین نسل کشی در قرن بیست و یکم.

دیران گیلیگویان، یک فعال ارمنی مقیم مادرید هم با اشاره به ترس بروز یک نسل کشی دیگر گفته: «سقوط قره باغ فقط یادآور نسل کشی نیست، بلکه در حال زنده کردن آن است.»

او گفت که مادربزرگش برای او داستان هایی از نحوه فرار خود در سال ۱۹۱۵ تعریف می کرد: نسل کشی «در واقعیت چیزی نیست که فقط متعلق به گذشته باشد و یک قرن قدمت داشته باشد در واقع هنوز هم در حال اتفاق است.»

یک گروه خارج‌نشین به نام «اروپایی‌ها برای آرتساخ» در نظر دارد هفته آینده در بروکسل در مقابل ساختمان‌های اتحادیه اروپا تجمعی برگزار کند تا به گفته آنها پاکسازی قومی و نقض حقوق بشر به‌دست آذربایجان را محکوم کند و خواستار تحریم اتحادیه اروپا علیه مقام‌های آذربایجان شود. این تظاهرات پیش از اجلاس سران اروپایی در اسپانیا در پنجم اکتبر برگزار می شود، جایی که قرار است نخست وزیر ارمنستان و رئیس جمهوری آذربایجان با میانجیگری رئیس جمهوری فرانسه، صدراعظم آلمان و رئیس شورای اروپا گفتگو کنند.

در ایالات متحده، جامعه ارامنه در منطقه لس آنجلس – یکی از بزرگترین جوامع جهان – چندین تظاهرات را در تلاش برای جلب توجه به وضعیت برگزار کرده است. در ۱۹ سپتامبر، آنها از یک کامیون تریلر برای چندین ساعت برای مسدود کردن یک آزادراه اصلی استفاده کردند که باعث ایجاد ترافیک شدید شد.

چندین گروه در دیاسپورا در حال جمع‌آوری پول برای ارامنه قره‌باغ اند با این‌حال می‌گویند که بسیار از این وضعیت احساس درماندگی می‌کنند.