قره‌باغ، ضرورت واقع‌بینی آنکارا و باکو و موضع خردمندانه ایران

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: کوچ هزاران خانواده ارمنی از منطقه قره باغ و حرکت آنان به سوی ارمنستان، یکی از مهمترین رویدادهای روزهای اخیر است. در روزهایی که سرما، ناامنی و ابهام در مورد سرنوشت آینده، ساکنان این منطقه را در شرایط سخت قرار داده، خیلی‌ها در حال مهاجرت هستند. آنان در حال کوچ از سرزمینی هستند که تا همین چند روز پیش، یک دولت خودمختار غیرقانونی و غیررسمی به نام جمهوری آرتساخ، قدرت را در دست داشت. اما جمهوری آذربایجان، پس از چند دهه، سرانجام توانست این منطقه اشغال شده را پس بگیرد و به خاک خود الحاق کند.

اگر چه مقامات جمهوری آذربایجان اعلام کرده اند که به دنبال پاکسازی قومی نیستند، اما در هر حال، نمی‌توان تصور کرد که ارامنه بتوانند در منطقه قره باغ، به راحتی خود را با شرایط جدید حاکمیت سیاسی، انطباق دهند.

شاید تداوم جنگ فرسایشی روسیه و اوکراین، باعث شده تا رویدادهای قره باغ، چندان مورد توجه قرار نگیرد. اما واقعیت این است که حملات اخیر و نتایج نظامی به دست آمده برای ارتش آذربایجان، نقطه عطفی در سرنوشت ارامنه قره باغ است و تحولات اخیر، برای مدتی طولانی، اثرگذار خواهد بود.

ترکیه و تحولات قره باغ

سفر رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و رهبر حزب عدالت و توسعه به نخجوان، رویدادی بود که نشان دهنده نوع نگرش سیاسی و ژئوپولیتیکی آنکارا به تحولات اخیر است. اردوغان در این سفر، یک بار دیگر نشان داد که برای عبور از نخجوان و سیونیک و متصل شدن به جمهوری آذربایجان، شتاب و عجله فراوانی دارد و اساساً ترکیه در این تحولات، به عنوان یک حامی و مشوق در کنار جمهوری آذربایجان بوده است.

نگاهی به رویدادهای سه سال گذشته در قفقاز جنوبی نشان می‌دهد؛ آن چه که در قره باغ روی داد؛ بخشی از تکمیل سناریوی قبلی جمهوری آذربایجان برای تکمیل اهداف یک جنگ بزرگ بود. جنگی که بدون تردید؛ بدون حمایت ترکیه و استفاده از رصد هوایی و پهپادهای این کشور؛ پیروزی در آن برای علی اف ناممکن بود.

شرایط سخت ارامنه ساکن قره باغ؛ ناتوانی ارتش ارمنستان در مقابله با آذربایجان و همچنین نگرش خاص روسیه به خاطر گرایش‌های غربی نیکول پاشینیان؛ مجموعاً شرایطی را فراهم آورد که منجر به پیروزی طرف آذربایجانی شد. حالا نمایندگان سیاسی و نظامی باکو؛ به دنبال آن هستند که نوعی از حکومت محلی را پدید آورند که حاکمیت سیاسی آن در اختیار آذربایجان باشد اما در عین حال؛ تا حدودی نشان دهنده توجه به خواسته‌های مردم ارمنی منطقه نیز باشد. حالا سوال اینجاست: آیا کل اهداف ارتش جمهوری آذربایجان محقق شده و باکو به دنبال چیز دیگری نیست؟ در پاسخ باید گفت؛ بدون تردید پیروزی در این جنگ و آزادسازی قره باغ؛ برای باکو امر مهمی است اما برخی کارشناسان معتقدند که هدف راهبردی برای ماه‌های آتی؛ آن است که ارمنستان بر اثر فشارهای وارد شده؛ به نقطه‌ای از تسلیم شدن برسد که در مورد دالان زنگزور نیز کوتاه بیاید.

زنگزور؛ یک رؤیای شوم یا یک سناریوی خوشبینانه؟

احداث دالان یا گذرگاهی به نام زنگزور به منظور اتصال بخش جدامانده نخجوان به جمهوری آذربایجان؛ از اهدافی است که از حیث امکان اجرا؛ با چالش‌های فراوانی روبروست. نخستین و مهمترین چالش؛ این است که تفسیر باکو از ایجاد گذرگاه؛ با تفسیر ایروان و حتی با برداشت و ارزیابی مسکو؛ تفاوت ماهوی دارد. بر اساس توافقات پیشین؛ قرار بر این بود که با نظارت ارمنستان و روسیه؛ جاده‌ای احداث شود که امکان تردد زمینی از نخجوان به آذربایجان را فراهم کند و در فاز بعدی؛ امکان استفاده از راه آهن قدیمی نیز میسر شود و برای ترانزیت ریلی نیز مشکلی وجود نداشته باشد. اما تفسیر باکو؛ مبتنی بر این است که کل اراضی آن مسیری که دالان از آن می‌گذرد؛ تحت مالکیت و حاکمیت جمهوری آذربایجان باشد. این در حالی است که ارمنستان چنین دیدگاهی را قبول ندارد و با اجرا یاین طرح؛ مخالف است.

یکی دیگر از مهمترین چالش‌هایی که بر سر راه تحقق اهداف جمهوری آذربایجان قرار گرفته؛ این است که دولت ارمنستان؛ قبلاً به شرطی حاضر به پذیرش تأسیس دالان شده بود که آذربایجان نیز متقابلاً در مورد ترد ارامنه در گذرگاه لاچین؛ مشکلی به وجود نیاورد. اما جمهوری آذربایجان در ماه‌های اخیر؛ چنان شرایطی در لاچین و مناطق پیرامون ارامنه به وجود آورد که حتی تأمین نان و آذوقه برای اهالی منطقه میسر نبود. پس از آن نیز؛ با آغاز موج جدید حملات؛ مناطق پیشین به دست جمهوری آذربایجان افتاد و حالا عملاً شرطی بر جای نمانده که ارمنستان ناچار باشد در قبال آن؛ به آذربایجان و به تبع آن به ترکیه؛ امکان عبور دهد.

قره باغ و چالش خلع سلاح

یکی دیگر از مهمترین چالش‌هایی که پس از تحولات جدید اهمیت ویژه پیدا کرده؛ تعیین تکلیف نیروهای مسلح قره باغ است. یعنی همان ارامنه تندروی که بخشی از آنان در جنگ در برابر آذربایجان کشته شدند ولی هنوز هم ساختارهای خود را حفظ کرده اند.

مروری بر تاریخ درگیری‌های قدیمی؛ این واقعیت را به خاطر می‌آورد که هر گونه تعجیل و شتاب در مورد تحولات میدانی و اعمال فشار بیش از حد؛ می‌تواند منجر به موج تازه ای از نزاع و درگیری‌های پراکنده و خارج از کنترل شود.

موضع خردمندانه ایران در قابل تحولات قفقاز

تاکید ویژه مقامات تهران بر تعلق اراضی قره باغ به حکومت جمهوری آذربایجان و در عین حال؛ اشاره به ضرورت توجه به حقوق ارامنه؛ نشان دهنده موضع شفاف و بشردوستانه جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات است. علاوه بر این دو موضوع مهم؛ تهران بر این موضوع نیز تاکید کرده که حاضر نیست زیر بار پذیرش تغییرات تحمیلی بر ژئوپولیتیک منطقه شود.

حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران؛ قبلاً در دیدار با همتای ترک خود هاکان فیدان؛ به روشنی به این موضوع اشاره کرده بود که موضوع ثبات مرزها و تداوم برخورداری ایران از امکان دسترسی به ارمنستان؛ اهمیت ویژه دارد و ژئوپولیتیک؛ خط قرمز است. این تاکید روشن و قاطعانه به این معنی است که باکو و آنکارا؛ هر سناریویی در نظر داشته باشند و یا به دنبال تحقق هر رؤیای تازه ای باشند؛ باز هم نمی‌توانند فارغ از شرط و شروط بنیادین و لایتغیر تهران اقدام کنند.

مواضع آشکار مقامات جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات قفقاز؛ یک بار دیگر این واقعیت را اثبات کرد که هیچ قدرتی نمی‌تواند با توسل به سیاست‌های شتابزده؛ ایران را در برابر عمل انجام شده قرار دهد. ایران بر اساس رویکرد متعالی حقوق بشری و همچنین توجه به آداب حسن همجواری؛ نه حقوق ارامنه را نادیده می‌گیرد و نه حاکمیت تاریخی جمهوری آذربایجان و ضرورت پایبندی به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورها را.

در مرور و مقایسه مواضع و رویکرد کشورهای منطقه در مورد وضعیت نخجوان؛ زمانی می‌توانیم اهمیت نقش ایران را به روشنی درک کنیم که به خاطر بیاوریم؛ درست در آن روزگاری که ترکیه به عنوان یک عضو قدیمی پیمان نظامی ناتو در زمین غرب توپ می‌زد و نخجوان را به حال خود رها کرده بود؛ ایران در تأمین مهمترین نیازهای مردم نخجوان؛ در اوج سخاوت و مسئولیت عمل کرد و در مقاطع بعدی نیز با توجه به امتیازات ویژه موقعیت جغرافیایی خود؛ امکان سوآپ گاز را برای مردم نخجوان فراهم کرد.

در شرایطی که توجه اغلب محافل سیاسی و رسانه‌های جهان همچنان معطوف به تحولات اوکراین است؛ ایران با رویکردی حاکی از اوج واقع‌بینی و ارزیابی منصفانه؛ به نحوی به اوضاع قره باغ و ارمنستان می‌نگرد که در مقایسه با کنشگرانی همچون ترکیه؛ مواضعی به مراتب پیشروانه و انسانی اتخاذ کرده است.