چرا ایران باید در بازار گاز فعال باشد؟

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو - ندا زارعی: وجود ذخایر نفت و گاز فراوان در ایران اتفاق مهمی به شمار می‌رود و در روابط سیاسی با کشور‌های دیگر نیز موثر است. وجود ۳۲ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی در ایران، باعث شده که بعد از روسیه در جایگاه دوم دارندگان این منابع قرار بگیرد. همچنین با تولید ۲۷۵ میلیارد مترمکعب در طول سال، بعد از کشور‌های ایالات متحده و روسیه رتبه سوم در تولید را کسب کرده است. با وجود اینکه اسناد بالادستی بر اثرگذاری ۸ الی ۱۰ درصدی ایران در صادرات و تجارت گاز تاکید کرده‌اند، نقش آفرینی ایران در این حوزه کمتر از ۲ درصد بوده و حضور پررنگ و فعالی ندارد.

به دلیل ویژگی فیزیکی خاص گاز و انتقال آن از طریق خطوط لوله، در تجارت و جابه‌جایی آن به مناطق دورتر محدودیت‌هایی وجود دارد. این موضوع باعث شده که گاز در کشور تولید کننده و اطراف آن بیشتر مورد استفاده قرار گرفته و بازار منطقه‌ای داشته باشد. یعنی یک کشور از منابع خود برای تامین نیاز کشور‌های منطقه استفاده می‌کند.

این موضوع همچنین در نرخ تعیین شده برای گاز نیز موثر است. یعنی کشور‌های دیگر مجبور هستند که گاز را با قیمت مورد نظر کشور تولید کننده خریداری کنند چرا که به دلیل فاصله کمتر، انتقال آن راحت‌تر است. کشور‌های تولید کننده می‌توانند با استفاده از برتری که در این زمینه دارند، اهداف سیاسی خود را نیز پیش ببرند.

قابلیت شناسایی و قابلیت جایگزینی، دو مولفه‌ای هستند که امکان تحریم پذیری را مشخص می‌کنند. بررسی این دو مولفه نشان میدهد که گاز و تجارت آن، تحریم‌پذیری کمتری نسبت به نفت دارند. از نظر قابلیت شناسایی، گاز به راحتی شناسایی می‌شود، اما به دلیل منطقه‌ای بودن بازار و محدودیت در صادرات و انتقال آن، قابلیت جایگزینی بسیار پایینی دارد و این باعث شده که تحریم آن دشوار باشد.

اگر کشور‌هایی که از ایران گاز وارد میکنند، بخواهند میزان گاز وارداتی خود را کاهش دهند، در مرحله اول باید جایگزینی برای تامین نیاز خود پیدا کنند. جایگزینی گاز که از دو روش خط لوله و جایگاه ال. ان. جی انجام می‌شود، علاوه بر هزینه بالا، به زمان زیادی هم نیاز دارد. برای انتقال گاز از طریق خط لوله، نیاز به احداث خطوط لوله یا پایانه ال. ان. جی جدید است که هرکدام از آن‌ها به طور میانگین دو الی پنج سال زمان نیاز دارد.

به دلیل خاص بودن بازار گاز و اینکه امنیت انرژی کشور وارد کننده در فرایند جایگزینی با خطر مواجه می‌شود، قرارداد‌های بین کشور وارد و صادر کننده طولانی مدت است. وجود شرط حداقل واردات برای کشور واردکننده و مدت زمان همکاری بالای ۲۰ سال بین طرفین باعث می‌شود پیوند اقتصادی بلند مدتی بین آن‌ها شکل بگیرد.

یکی دیگر از عواملی که باعث کاهش تحریم پذیری گاز می‌شود، موارد مصرفی آن است. به دلیل اینکه از این انرژی برای تامین گرمایش خانگی در فصول سرد، تامین برق در تابستان، پخت و پز و تامین سوخت واحد‌های صنعتی استفاده می‌شود، جایگزینی آن برای کشور وارد کننده ریسک بالایی دارد و این باعث می‌شود که تحریم پذیری گاز کاهش پیدا کند.

با توجه به شرایط تحریمی موجود برای نفت و گاز در ایران در چند سال اخیر، مشخص است که نفت تحریم پذیری بیشتری نسبت به گاز دارد. در دوره اول تحریم‌‍هایی که آمریکا علیه ایران اعمال کرد، این کشور تلاش کرد که صادرات گاز ایران به ترکیه را متوقف کند، اما به دلیل اینکه جایگزین کردن گاز برای ترکیه دشوار بود، نتوانست این اتفاق را رقم بزند و حتی در دوره بعدی تحریم‌ها نیز خرید گاز عراق از ایران به مدت‌های مختلف تمدید شد.