سفر به تاریخ ۸۰۰ ساله‌ی یزد

در قلب بافت تاریخی یزد، بازاری قدیمی و تاریخی وجود دارد که بیشتر شهروندان یزدی و گردشگران به دلیل زیبایی بازار و تنوع محصولاتی که در آن عرضه می‌شود، علاقه به خرید و سرزدن از این بازار دارند.

با این وجود کمتر کسی است که اطلاع داشته باشد درست در میان همین بازار و در قسمت بازار شاهزاده فاضل، مجموعه‌ای زیرزمینی و تاریخی وجود دارد که قدمت آن به بالغ بر ۸۰۰ سال قبل می‌رسد و بخشی از بازار قدیمی و زیرزمینی یزد به حساب می‌آید.

این مجموعه زیبا و ارزشمند دارای ویژگی‌های متعددی است که هر یک در نوع خود کم نظیر و یا بی نظیر است و از این بنای تاریخی و زیرزمینی می‌توان به عنوان شاهکار معماری ایرانی یاد کرد.

دروازه مهریز کجاست؟

در گذشته شهر یزد از سمت جنوب به جاده ابریشم متصل می‌شد و از یک سو به شهر‌های جنوبی کشور مثل کرمان، بندرعباس و از سوی دیگر به تبریز و سمنان می‌رسید و افرادی که از قسمت جنوبی قصد ورود به شهر یزد را داشتند در این منطقه به قلعه دروازه مهریز می‌رسیدند و اینجا در گذشته نقطه ورودی شهر یزد به حساب می‌آمد به همین دلیل این دروازه، سرا، بازار، آب انبار و غریبخانه (محل استراحت و پذیرایی از افرادی که به یزد مراجعه می‌کردند) هم دروازه مهریز نام گرفته است.

بعد از اینکه حدود چهارصد سال پیش این آب انبار احداث شد قسمت انتهایی بازار دستکن تغییر کاربری داد و به یک اقامتگاه و محل داد و ستد تجار و مسافران تبدیل شد که به آن غریبخانه نیز می‌گفتند.

وجود آب انبار، بازار زیرزمینی، غریب خانه و قرارگیری حمام فرط در نزدیکی این مجموعه که قدمت آن به زمان امام رضا (ع) برمی‌گردد باعث شد تا بازارخان در این محدوده احداث شود.

ورودی مجموعه دروازه مهریز یزد

ورودی فعلی در زمان احداث بازار ساخته شد و وقتی حدود ۶ پله پایین بیایید درب اصلی آب انبار را می‌بینید که به دلیل احداث بازار ورودی نمی‌توانسته خیلی گسترده باشد. درب ابتدایی آب انبار چند دهه قبل هنگام وسعت بخشیدن به بازار تخریب شد و تنها یک عکس از آن درب موجود است که قبل از انقلاب به ثبت ملی رسید و در زمان مرمت درب مناسبی نداشت به همین دلیل تیم مرمت با جستجوی بسیار یک درب مغازه مسگری که عمر بیش از ۲۰۰ سال را دارد با هنر استاد ابوئی که نجار سنتی یزد است مرمت کرد و به عنوان درب مجموعه استفاده شد.

در قسمت دیگری از راه‌پله دری وجود دارد که مسیر پشت آن به قلعه یزد می‌رسید و سربازان برای برداشتن آب از آب انبار از این مسیر عبور می‌کردند.

تنوره‌هایی در نقش بادگیر و نورگیر

در معماری ایرانی نقش نور چیزی بیشتر از روشنایی است و مفهوم و معنایی فراتر دارد، این سازه نیز به منبعی برای تأمین نور نیاز داشت، از سوی دیگر این بنا یک سازه‌آبی است و نیاز مبرم به تهویه در آن احساس می‌شود.

به همین دلیل یکی از مهمترین ویژگی‌های ایجاد شده در این مجموعه تاریخی، سه تنوره‌ای است که هم نقش بادگیر برای خنکی و تهویه هوا را برعهده داشته و هم نورگیر مجموعه محسوب می‌شد؛ سه تنوره یا بادگیری که در این سازه مشاهده می‌شود (بالای حوض خانه، بالای ایستگاه اول راه پله و قسمت انتهایی راه پله) هم روشنایی سازه را تأمین می‌کرد و هم جریانی از هوای تازه را برای مجموعه فراهم می‌آورد، این بادگیر‌ها ارتفاع شش تا هشت متر و مقطع گسترده هشت ضلعی با بدنه‌ای مخروطی شکل دارند.

دو مورد از این تنوره‌ها، هوایی که از روی جریان آب می‌گذشت را به بالا می‌کشیدند و از طریق پنجره‌های آجری مشبک به فضای همکف که محل اقامت و استراحت کاروان‌ها بود می‌رساندند؛ امروزه یکی از این بادگیر‌ها (قسمت انتهایی راه پله) بسته و روی آن ساخت و ساز بازار انجام شده است.

جادوی معماری ایرانی اسلامی در بیش از ۷۰ پله زیبا

پله‌هایی که به آب انبار راه داشتند به علت عدم رسیدگی، مرمت نشدن، بی‌توجهی بازاریان و هدایت فاضلاب به سمت این پله‌ها، در گذشته به شدت تخریب و تعدادی از آن‌ها به کلی ناپدید شده بود به همین دلیل مرمت این بخش به زمان و دقت بیشتری نیاز داشت.

در هنگام مرمت با توجه به اهمیت حفظ اصالت مجموعه تاریخی دروازه مهریز، جست و جوی یکساله در نقاط مختلف استان برای یافتن آجر‌هایی با قدمت مشابه مجموعه صورت گرفت تا پله‌ها به شکل اصیل و ابتدایی خود به وجود آیند.

عظمتی چشم‌نواز در مخزن آب انبار دروازه مهریز یزد

آب انبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاه‌های کویری از جمله شهر یزد است که از نگاه معماری مورد توجه است، قدمت آب انبار دروازه مهریز با بخش بازار متفاوت است و به اوایل دوره صفویه (حدود ۴۰۰ سال قبل) برمی‌گردد و اولین آب انبار در شهر یزد به حساب می‌آید که راه ورود به آن از پایین باز شده است و امکان بازدید از مخزن آن وجود دارد.

بدنه، کف، سقف و گنبد این آب انبار مرمت نشد و تماما اصالت خود را حفظ کرد، روکش داخلی این مخزن از جنس ساروج (خاکستر، آهک و سفیده تخم‌مرغ که در بعضی مناطق با پشم گوسفند هم مخلوط می‌شد) می‌باشد. ساروج یک عایق محکم است که هم از نفوذ آب به دیواره جلوگیری می‌کند و هم آب را برای مدت طولانی سالم و مطبوع نگه می‌دارد.

روی سقف آب‌انبار چهار بادگیر وجود داشت که متأسفانه دو مورد از آن‌ها تخریب شدند؛ همچنین روی دیواره این مخزن برآمدگی‌هایی با فاصله پنجاه سانتی‌متر مشاهده می‌شد که پس از تخلیه آب انبار، میراب برای تمیزکاری پای خود را روی آن‌ها می‌گذاشت و وارد مخزن می‌شد و با استفاده از دلو (سطل‌های پلاستیکی و منعطف) گل و لای را با چرخ چاه به بالا می‌فرستاد و سپس مخرن دوباره آبگیری می‌شد؛ همچنین کارکرد دیگر این برآمدگی‌ها اندازه‌گیری میزان آب موجود در آب‌انبار بود و هر دو عدد از آن‌ها یک متر در نظر گرفته می‌شد.

این آب‌انبار دو مسیر آب داشته است، یک مسیر مخصوص مسلمانان که تا زمان حال حفظ شد و نشانه آن سه کتیبه با خط کوفی که روی آن‌ها اسامی الله، محمد و علی نوشته شده است و سقف با آجرچینی اسلیمی است، مسیر دیگر مخصوص اقلیت‌های مذهبی بود که در تیمچه اصفهانی‌ها قرار دارد.

بازار زیرزمینی؛ غیرقابل باور‌ترین ویژگی مجموعه تاریخی دروازه مهریز

بازارخان و شازده فاضل حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد، اما در عمق هشت متری این بازار یک بازار خارق‌العاده با قدمتی نزدیک به هزار سال وجود دارد، این بازار زیرزمینی از آن جهت شگفت‌آور است که در ساخت آن از هیچ مصالحی استفاده نشده است و تمام بخش‌های آن دستکن و از جنس خاک چیلو است که قدمت آن به زمان ایلخانیان برمی‌گردد.

دلیل اینکه بازار دستکن بدون هیچ ستونی سرپا مانده است فشردگی و استحکام بسیار زیاد خاک چیلو است که در اصطلاح آنرا خاک چلو می‌نامند (خاک چیلو متراکم‌ترین و مستحکم‌ترین خاک در معماری است که بشر تاکنون آن را شناخته است)، به دلیل این ویژگی‌های خاک چیلو کنده‌کاری در آن بسیار دشوار است، اما با این حال این بازار زیرزمینی با این وسعت و با تمام جزئیات در این خاک کنده‌کاری و راهرو که هنوز مقداری از فضای دستکن آن حفظ شده است، انتهای این بازار بوده است.

کیلومتر‌ها تونل زیرزمینی بدون استفاده از مصالح ساختمانی

این گذر زیرزمینی پس از قسمتی که مرمت‌شد، به خانه صدری‌ها که خانه حاکم یزد (صدرالعلما) بود، می‌رسید و پس از آن در ادامه مسیر به مسجد جامع و در نهایت در جوی هُرهُر که در آن زمان خارج شهر بود این گذر به روی زمین می‌رسد و کاربرد این مسیر زیرزمینی این بود که هنگام حمله غارتگران اهالی بازار قدیم و مردم شهر از طریق این مسیر به خارج از شهر می‌رفتند و از گزند دشمنان در امان می‌ماندند.

از میانه‌ی این گذرگاه رشته‌ای از قنات اله‌آباد عبور می‌کند که از مصلی امیرچخماق شروع می‌شد، از مسجدجامع عبور می‌کرد و در نهایت به جوی هُرهُر می‌رسید و مردم از این آب دست نخورده در اولویت اول برای غسل میت (طبق عقیده قدیمی‌ها آب غسل میت باید دست نخورده باشد) و سپس برای کشاورزی استفاده می‌کردند.

امروزه نزدیک به چهل درصد این بازار زیر خاک مدفون شده است و فقط یک راه برای ورود به این بازار اسرار آمیز وجود دارد که از زیرزمین مسجد بیاق‌خان است، اما هرکسی اجازه ورود به این بازار را ندارد.

عبور سه رشته قنات بزرگ یزد از دروازه مهریز

در این مجموعه سه قنات موجود است، قنات پایین که رشته‌ای از قنات وقف‌آباد است از چشمه تامهر می‌آمد و منشأ آن حدود ۴۰ کیلومتر از این مجموعه فاصله داشت، قنات دیگر اله‌آباد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های یزد و دیگری قنات زارچ است که ۲۲۰۰ میله قنات داشت و به عنوان بزرگترین قنات جهان (طول ۷۵ کلیومتر) به ثبت یونسکو رسید، نکته جالب این است که قنات زارچ هنوز آب دارد، لایروبی شده و ماهی در آن شنا می‌کند و یک میله از قنات زارچ در مجموعه دروازه مهریز موجود است و امکان مشاهده گذر آب از طریق این میله موجود است.

تقسیم عادلانه آب قنات با کانال‌های تقسیم

شاید شما به عنوان یک بازدید کننده به سادگی از کانال‌های طرفین گذرگاه عبور کنید، اما از نظر معماری حفر چنین کانالی در عمق هشت متری زمین با سختی خاک چیلو امری تقریباً غیرممکن است. با اینکه اطلاعات دقیقی از طول این کانال‌ها در دست نیست، اما چیزی که واضح است راه داشتن این کانال‌ها به خانه افراد مشهور مثل: کلاه‌دوز‌ها و صدری‌هاست و نکته‌ای که حل معمای این کانال‌ها را سخت می‌کند این است که عبور از این کانال‌ها برای انسان با کوچک‌ترین جثه هم بسیار سخت و حتی ناممکن است.

برداشت آب از پاشیر‌های آب انبار دروازه مهریز

در گذشته افراد برای اینکه بتوانند از آب موجود در آب انبار استفاده کنند، کوزه‌های خود را به دست گرفته و با طی کردن پله‌های مجموعه، به قسمت پایینی آب انبار می‌رسیدند، در آنجا پاشیری وجود داشت که از طریق آن کوزه‌ها پر از آب می‌شد و برای مصرف با خود می‌بردند.

از آن شیر‌های قدیمی در حال حاضر اثری نیست، اما برای آنکه نوع برداشت آب تداعی شود، شیر برنجی در هنگام مرمت در انتهای این مسیر قرار دادند تا مردم متوجه نوع برداشت آب شوند.

مجموعه تاریخی دروازه مهریز یزد یکی از خاص‌ترین آثار تاریخی و معماری جهان است که به یقین هر شخصی از آن بازدید کند مسحور زیبایی و عظمت این مجموعه زیرزمینی می‌شود.

منبع: خبرگزاری تسنیم

باشگاه خبرنگاران جوان یزد یزد