عصری که با فقها رقم خورد

به حاکمیت رسیدن عثمانیان، فضا را بر پیروان اهل‌بیت(علیهم‌السلام) تنگ کرد و سلطان سلیم پیش از جنگ با شاه اسماعیل، دستور قتل‌عام شیعیان را صادر کرد که تا ۴۰هزار شهید در کتب تاریخی ذکر شده است.
از قربانیان این تنگ‌نظری‌ها، «شهید ثانی» بود که قاضی شهر صیدا با سعایت نزد حاکم عثمانی، حکم به دستگیری‌اش داد. مامور سلطان، شهید ثانی را به هنگام به جای آوردن اعمال حج یافت و دستگیرش کرد و در هنگام بازگشت در کنار دریای استانبول، سر از بدنش جدا ساخت و جسدش را نزد سلطان برد. ۲
شهید ثانی کتاب‌های بسیاری نوشت که مشهورترین آنها «الروضه البهیه» در شرح لمعه شهید اول بود که یکی از کتاب‌های مهم درسی حوزه‌های علمیه محسوب می‌شود. از دیگر کتاب‌های معروف وی «روض الجنان» و «المسالک» در فقه است. شهید ثانی کتاب دیگری در تعلیم و تعلم طلاب به نام «منیه المرید» نوشته که در موضع خود بسیار کم نظیر است. این کتاب نیز تا همین اواخر، متن درسی بعضی از حوزه‌ها بود. ۳
   
احمد بن محمد اردبیلی معروف به «مقدس‌اردبیلی» در نجف به فراگیری علوم اهل بیت پرداخت و به‌زودی از علمای بی‌نظیر نجف شد. حوزه علمیه نجف که حدود دو قرن از رونق افتاده بود با تلاش مقدس اردبیلی مجددا احیا شد و از همین روی بسیاری از جویندگان علم رهسپار آن دیار شدند. ۴
شاه‌عباس تلاش بسیاری کرد تا مقدس اردبیلی به اصفهان برود اما مقدس همجواری با بارگاه مولای متقیان امیر مومنان، حضرت امام علی (علیه‌السلام) را بررفتن به اصفهان ترجیح داد.۵
مقدس اردبیلی در زهد و تقوا زبانزد روزگار بود و علامه مجلسی وی را از افرادی می‌داند که به حضور حضرت ولی‌عصر (عجل‌ا... تعالی فرجه‌الشریف) شرفیاب شده است. مقدس اردبیلی دارای تالیفاتی است که مهم‌ترین آنها «زبده‌البیان فی‌آیات الاحکام» است که این کتاب بخش استدلالی درباره آیات احکام شریعت است و کتاب دیگر، «مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان» است که از مآخذ استدلالی و غنی فقه اهل بیت به‌شمار می‌رود که مقدس اردبیلی به عنوان شرح بر کتاب «ارشاد» علامه حلی نوشت. ۶
   
محمدبن حسین بن عبدالصمد الحارثی ملقب به «شیخ بهایی» در بعلبک لبنان متولد شد۷ و در کودکی به همراه پدر دانشمندش حسین عبدالصمد به ایران آمد. شیخ بهایی در حوزه‌های مختلف علوم دینی ایران، تحصیل کرد و در همه علوم استادی یافت. شاعر و ادیب بود، در فقه و حدیث و معانی بیان و ریاضی و فیزیک و مکانیک و معماری و شیمی و نجوم و سایر علوم بی‌مانند بود. ۸ وی نخستین کسی بود که رساله‌ای فارسی به نام «جامع عباسی» به نگارش درآورد. 
او در علوم مختلف فقه، تفسیر، حدیث، ادیان، ریاضی، هندسه، نجوم و پزشکی سرآمد روزگار بود و با این‌که از فقها به‌شمار می‌آمد اما تبحر وی در سایر علوم، فقاهتش را پنهان می‌ساخت. اگرچه در زمینه فقه ۱۹رساله از خودش برجای گذارد. ۹
شیخ بهایی در عصر صفویه به مقام شیخ‌الاسلامی هم رسید اما استعفا‌کرد.

محمدباقر مجلسی معروف به «علامه مجلسی» فرزند محمدتقی مجلسی از علمای قرن دهم و شیخ‌الاسلام شاه‌سلیمان بود. علامه مجلسی در حوزه علمیه اصفهان، مراتب علمی را طی کرد و برای او تا ۱۶۹ عنوان تالیف نام برده‌اند که به زبان عربی و فارسی تدوین شده است. معروف‌ترین کتاب علامه، «بحار‌الانوار» ذکر شده که در ۱۱۰ جلد منتشر گردیده است. این کتاب در واقع دایره‌المعارف احادیث معرفی شده و علامه آن را برای جلوگیری از نابودی احادیث که به صورت کتب خطی در حال از بین رفتن بود، تالیف نمود.  ۱۰
درس علامه بسیار جدی بود و بیش از هزار شاگرد برایش ذکر شده است. ده‌ها تن از این شاگردان به درجات علمی مهمی نائل آمدند که مشهورترین فقها و علماء در میان‌شان عبارتند از:
سید نعمت‌ا... جزایری، میرمحمد صالح خاتون‌آبادی، ملاابوالحسن شریف عاملی، حاج‌محمد اردبیلی، صاحب کتاب معروف «جامع الروات»، میرزا عبدا... تبریزی اصفهانی، صاحب کتاب «ریاض العلماء»، ملامحمد تنکابنی، سید‌محمدحسین خاتون‌آبادی و میر ابوالقاسم خوانساری. ۱۱

ملامحمد باقر استرآبادی معروف به میرداماد، فقیه و فیلسوف معروف عصر صفوی به دلیل این‌که پدرش داماد محقق کرکی بود به میرداماد شهرت یافت. او دارای تالیفات متعددی است که معروف‌ترین آنها عبارتند از: «الصراط المستقیم»، «قبسات» و «التقدیسات» ۱۲

محمدابراهیم معروف به ملاصدرا و صدرالمتالهین از فلاسفه بزرگ ایران و اسلام و از شاگردان میرداماد در حکمت و شیخ بهایی در فقه که مدتی هم در قم تحصیل کرد و سپس به شیراز رفت. معروف‌ترین کتاب فلسفی او، «الاسفار الاربعه» است. وی در فلسفه مکتب خاصی را ابداع کرد ضمن آن‌که کتابی نیز در شرح اصول کافی نگاشته است. ۱۳

محمدتقی مجلسی یا مجلسی اول، محدث، زاهد، متکلم، فقیه و پدر علامه مجلسی معروف که ۲۳ کتاب را از تالیفات وی ذکر کرده‌اند. او اهتمامی جدی به حدیث داشت و از همین رو مجلسی اول را بنیانگذار نشر حدیث در تاریخ نوین ایران عصر صفوی ذکر کرده‌اند. ۱۴

محقق سبزواری، صاحب و مولف کتاب‌های فقهی «الکفایه» و «الذخیره» که درحوزه علمیه اصفهان تحصیل کرد و از مجتهدین به نام اسلام گردید. ۱۵

ملامحسن فیض کاشانی، عارف و حکیم و فقیه واز شاگردان ملاصدرا ومیرداماد بود. معروف‌ترین کتاب فقهی وی «الوافی» است و کتاب «محجه البیضاء» که در موضوع اخلاق نوشته است. ۱۶

شیخ محمد بن حر عاملی معروف به «شیخ حر عاملی» که از جبل عامل آمد و به مشهد رفت و در حوزه علمیه آنجا اقامت گزید و کتاب مهم «وسائل الشیعه» را به رشته تحریر درآورده است. ۱۷

پی‌نوشت
۱- علی دوانی - مفاخر الاسلام - صفحه های ۴۳۴ ـ‌ ۴۴۰
۲- محمدباقر خوانساری- روضات الجنات- ‌ جلد۳- ‌صفحه ۳۸۱.
۳- روح‌ا... حسینیان - چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه -  صفحه‌های ۱۶۷ - ۱۸۰
۴- سید سجاد موسوی-  مقدس اردبیلی؛ تندیس پارسایی- تهران- سازمان تبلیغات اسلامی- ۱۳۷۲- صفحه ۳۳
۵- محمدباقر خوانساری- روضات الجنات- ‌ جلد ۱- صفحه ۸۳
۶- روح‌ا... حسینیان - چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه -  صفحه‌های ۱۶۷ - ۱۸۰
۷- شیخ آقابزرگ تهرانی- الذریعه- جلد ۴ - بخش دوم - صفحه ۸۵
۸- محمدباقر خوانساری - همان- جلد ۷ - صفحه ۶
۹- محمود مهدی‌پور - شیخ بهایی - تهران - سازمان تبلیغات اسلامی - ۱۳۷۱-  صفحه ۳۵
۱۰- روح‌ا... حسینیان - چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه -  صفحه‌های ۱۶۷ - ۱۸۰
۱۱- علی دوانی -  مفاخر اسلام - جلد ۸
۱۲ تا ۱۷  - همان