چاپ تصحیح نجیب مایل هروی از شش متن مغفول صوفیانه ادبیات فارسی

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «از طریقت حاتمی تا پیشه‌های هرایی» با تصحیح نجیب مایل هروی به‌تازگی توسط نشر نو منتشر و راهی بازار نشر شده است.

این‌کتاب دربرگیرنده نسخه تصحیح‌شده شش‌متن ناشناخته و کمتر شناخته ادبیات خانقاهی و صوفیانه در ادبیات فارسی است که مجموعه‌ای از نثر و نظم را شامل می‌شوند. زنده‌یاد نجیب مایل هروی، پژوهشگر و مصصح افغانستانی که مجموعه پیش‌رو را گردآوری کرده، ابتدا با یک‌مقدمه و سپس در متن کتاب، رساله‌های گردآوری شده را از زاویه نسخه‌پژوهی به مخاطب خود معرفی می‌کند. به این‌ترتیب، مصحح کتاب، هر متن را با مقدمه‌ای جداگانه، معرفی و نقد و بررسی می‌کند.

یکی از متون این‌مجموعه غزلی در اسلوب شهرآشوب و حاوی نکات اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، ادبی و لغوی است که نجیب مایل هروی می‌گوید از باب توضیح پاره‌هایی بعضاً یکسره مفقود و بعضاً تا حدی به حدس و گمان معلوم، اما گویی مدفون در دفینه‌ای سربه‌مُهر، خاصه درباره سنت عرفانی نیز مفید است. این‌متون و غزل مورد اشاره، از متون خانقاهی خراسان و سلاسل صوفیان هستند که رساله صنایع‌البدایع سیفی بخاری هم در میان آن‌ها، حاوی سندی در سنت ادبی شهرآشوب‌نویسی است.

مایل هروی ریشه‌های تولد این‌کتاب را مربوط به بحث و گفتگویی بین مجتبی مینویی و پدرش رضا مایل هروی در تابستان ۱۳۵۴ عنوان می‌کند که او نیز در آن حضور داشته است. پدر مایل هروی در آن‌بحث معتقد بوده زبان مردم غور و حوالی آن پشتو بوده است. روزگار هم سال‌ها بعد گذر نجیب مایل هروی را به فهرست‌نگاران کتابخانه‌های ترکیه می‌اندازد و همچنین نسخه‌هایی که مجتبی مینوی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران فراهم کرده بود. به‌هرحال این‌پژوهشگر می‌گوید درست است که آرای خانقاهی و عرفانی دوره‌های متاخر به علل گوناگون از جلوه‌های انگیزنده و موج‌های جوشنده خانقاهیان پیش از مغول، و حتی تا سال ۸۰۰ هجری، تهی و بی‌بهره می‌نمایند، اما قدر مسلم این است که آرای خانقاهی خراسان و به‌طور عموم عرفان اسلامی به‌ویژه تا ۸۰۰ هجری، با رمقی کمتر تا واپسین سال‌های سده نهم هجری، در حیات معنوی و مادی شرق و غرب جهان اسلام و جهان‌بینی و شناخت شرق اسلام، مثل ایران، شبه‌قاره هند، پاکستان و آسیای صغیر سهمی چشمگیر و انکارناپذیر داشته است.

کتاب پیش‌رو ۶ بخش یا متن اصلی دارد که با یک‌فصل انتهایی، به‌ترتیب عبارت‌اند از: «مناقب حاتمی جوینی»، «تحفه‌الفقیر»، «رباعیات خواجه ابوالوفا خوارزمی»، «رموزالعاشقین»، «عروس حضرت قرآن»، «صنایع البدایعِ سیفی بخارایی» و «فهرستهای راهنما».

متون این‌کتاب همان‌طور که گفته شد، ناشناخته یا کمترشناخته‌شده هستند. به‌عنوان مثل اولین‌رساله کتاب یعنی «مناقب حاتمی جوینی» متنی است که به‌قول نجیب مایل هروی در نهایت ناشناختگی و گمنامی قرار دارد و مجتبی مینوی و به تبع او فهرست‌نگاران نسخه‌های خطی آن را با این‌اسم نامگذاری کرده‌اند.

در قسمتی از متن کتاب «از طریقت حاتمی تا پیشه‌های هرایی» می‌خوانیم:

و چون در خلوت خواهد نشست باید که چهل شبانه‌روز بنشیند که عدد چهل را در شرع، بسیار جا، اعتبار کرده است. و باید که نخسبد تا وقتی که او را خواب از او بستاند. و اگر چنین طاقت ندارد تا خواب نیک غالب نشود نخسبد، تا اثر گرسنگی در خود بیابد،‌ و چون بیدار شود توقف نکند، برخیزد و تجدید وضو کند و با سرِ ذکر رَوَد، و نشاید که نماز را به جماعت و جمعه ترک کند.

شرط دوم دوام وضو؛ زیراکه در دفع شیطان وضو آلتی شگرفت است که: الوضوء سلاح المومن و دیگر آن که اگر جایی قامت نماز برآید از نماز جماعت بازنماید. و هرکه توفیق یافت بر مداومت بر وضو، در حق او این بشارت صادق آید که: لا یحافظ علی الوضوء الا مومن. و تا ضرورتش نبود بر وضو ساختن نرود و تجدید وضو را بر نیت استراحت عادت نسازد مگر در شب، که نشسته بیشتر در خواب شده باشد، و نماز بامداد خواهد که بگزارد هم بر آن وضوی شبانه؛ اگرچه در مذهب چون متمکن نشسته باشد زیان ندارد. و در وقتی که قبض بر وی مستولی بود اگرچه محتاج باشد لحظه‌ای توقف کند تا قبض زایل گردد، که اگر در آن‌حالت بیرون آید به وقت بازگشتن به خلوتخانه بر نفس سخت آید به ملالت و کلالت انجامد، و هر طاعت [که] از سر ملالت در وجود آید سکه قبول حضرت نیابد، که: ان الله تعالی لا یملی حتی تملو. و فواید وضو بسیار است اینجا بیش از این محتاج الیه نیست.

این‌کتاب با ۳۸۰ صفحه، شمارگان ۷۷۰ نسخه و قیمت ۳۵۰ هزار تومان منتشر شده است.