حمله غافلگیرکننده پیکارجویان حماس به جنوب اسرائیل در روز شنبه هفت اکتبر نشان داد که استراتژی رسانه‌ای این گروه شبه نظامی فلسطینی تا چه حد متحول شده است.

فعالیت‌های رسانه‌ای حماس نقشی اساسی در حاکمیت این گروه بر نوار غزه در ۱۶ سال گذشته داشته که در سال‌های ابتدایی بیشتر روی رسانه‌های سنتی متمرکز بود.

اما به نظر می‌رسد تغییر سیاست‌های رسانه‌ای حماس در جهت استفاده از ابزارهایی دیگر، به ویژه پیام‌رسان تلگرام، قاعده بازی را عوض کرده است.

تسلط رسانه‌ای بر غزه

تحولات بعد از انتخابات پارلمانی فلسطینی‌ها در سال ۲۰۰۶ به شکافی عمیق میان تشکیلات خودگردان در کرانه غربی و جنبش حماس در نوار غزه منجر شد. در آن رای‌گیری حماس کرسی‌های بیشتری از جنبش فتح -حزب حاکم در تشکیلات خودگردان فلسطینی- به دست آورد.

تنش‌هایی که بعد از آن انتخابات در اداره سرزمین‌های فلسطینی به وجود آمد، این امکان را برای حماس ایجاد کرد که تسلط رسانه‌ای خود را بر غزه گسترش دهد. اتکای اصلی این گروه برای پوشش رسانه‌ای و تبلیغاتی خود، بر رسانه‌های سنتی به ویژه تلویزیون الاقصی بود.

تلویزیون الاقصی که در همان سال انتخابات پارلمانی یعنی ۲۰۰۶ تاسیس شد، نقشی حیاتی در تبلیغات انتخاباتی حماس ایفا کرد و به نامزدهای این گروه تریبونی برای شناخته شدن و معرفی برنامه‌هایشان داد.

این شبکه علاوه بر پوشش اخبار و اطلاعیه‌های حماس، گزارش‌ها و ویدیوهای تبلیغاتی این گروه و همین طور شاخه نظامی آن، گردان‌های عزالدین قسام، را هم پخش می‌کند. تلویزیون الاقصی بستری برای در بوق و کرنا کردن توانایی‌های حماس برای رهبری جنبش مقاومت فلسطینی علیه اسرائیل و معرفی این گروه به عنوان جایگزینی برای مقام‌های تشکیلات خودگردان فلسطینی بوده است.

با وجود بمباران دفتر مرکزی این شبکه در درگیری‌ها و جنگ‌های سال ۲۰۰۸، ۲۰۱۴، ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱، تلویزیون الاقصی اغلب با استفاده از تجهیزات سیار و تغییر مکان،‌ راه خود را برای بازگشت به آنتن پیدا کرده است.

در جریان اعتراض‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ در کنار دیوار حائل غزه با اسرائیل، که به «تظاهرات بازگشت»‌ مشهور شد، تلویزیون الاقصی به طور مرتب تصاویر تظاهرات و سخنرانی‌های رهبران حماس از جمله یحیی سنوار، رهبر جنبش در غزه، را پخش می‌کرد که از فلسطینیان می‌خواستند به اعتراض‌ها ادامه دهند.

با وجود آن که تلویزیون الجزیره قطر بیشترین بیننده را در سرزمین‌های فلسطینی دارد،‌ اما بر اساس تحقیقاتی که مرکز پژوهش و سیاست فلسطینیان در سال ۲۰۲۲ منتشر کرد، الاقصی دومین تلویزیون پربیننده در این مناطق است.

شبکه‌ای از رسانه‌های مجازی و آنلاین هم نقش مهمی در پیام‌رسانی و تبلیغات حماس در غزه و همین طور در میان جامعه فلسطینان مهاجر داشته است. «مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین» که سال ۱۹۹۷ تاسیس شد یکی از همین سایت‌ها و قدیمی‌ترین رسانه وابسته به حماس است. خبرگزاری‌های «صفا» و «شهاب» هم در اختیار این گروه است و هر دو به صورت مرتب اطلاعیه‌ها و اخبار این جنبش را پوشش می‌دهند.

روزنامه «فلسطین» پرتیراژترین نشریه غزه است که مطالب آن عموما پیام‌های حماس علیه اسرائیل -به عنوان «اشغالگر»- و همین طور رقبای سیاسی این گروه در کرانه غربی را منتشر می‌کند.

سایت‌های رسمی حماس و گردان‌ها قسام که هر دو نسخه انگلیسی هم دارد،‌ منبع اصلی انتشار بیانیه‌های این جنبش و شاخه نظامی آن است. اما این سایت‌ها در بعضی کشورها مانند بریتانیا یا مصر قابل دسترسی نیستند. دلیل مسدود شدن این سایت در مصر احتمالا مربوط به منشا اصلی تاسیس حماس،‌ یعنی گروه اخوان‌المسلمین است.

با این که بعضی رسانه‌های وابسته به حماس نسخه‌هایی به انگلیسی و زبان‌های دیگر از جمله فارسی هم دارند اما عربی زبان اصلی و غالب آنها است.

بعد از آن که قیام‌های بهار عربی در سال ۲۰۱۱ دامنه قدرت و تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی را نشان داد، حماس و رسانه‌‌های وابسته آن هم تلاش کردند که جای پای محکمی در شبکه‌های اجتماعی ایجاد کنند. این گروه از حساب‌های رسمی و رسانه‌ای خود در این شبکه‌ها برای ترویج شعارها و برنامه‌های خود سود برده که غالبا بر رویارویی با اسرائیل متمرکز است،‌ اما هم‌زمان مسائل مربوط به حاکمیت گروه بر نوار غزه را هم پوشش می‌دهد.

استفاده روزافزون حماس از رسانه‌های اجتماعی به این گروه کمک کرده تا مهارت خود در تولید محتوا برای رسانه‌های مختلف را افزایش دهد. نمونه آن ویدیوهای تبلیغاتی آموزش نظامی نیروهای حماس است که به عنوان پیامی برای «دشمن» یا همان اسرائیل تهیه می‌شود.

حماس از شبکه‌های اجتماعی برای پخش ویدیوها و آهنگ‌هایی به زبان عبری هم سود می‌برد. سال ۲۰۱۷ حماس یک نماهنگ انیمیشن به زبان عبری با عنوان «صهیونیست‌ها، شما در غزه نابود خواهید شد» در یوتیوب پخش کرد که موضوع آن تهدید به خشونت علیه ارتش اسرائیل بود.

اما این ویدیو در یوتیوب حذف شد و در سال‌های گذشته تقریبا تمام حساب‌های رسمی حماس و بعضی از رسانه‌های این گروه در فیسبوک، توییتر و اینستاگرام مسدود شده است.

این محدودیت‌ها هم‌زمان با گزارش‌ها درباره لابی‌گری اسرائیل در شرکت متا (صاحب فیسبوک و اینستاگرام) برای حذف حساب‌های مرتبط با حماس -و به طور کلی پست‌های طرفداری از فلسطینیان- منتشر شد که چنین محتوایی را مروج تروریسم و خشونت معرفی می‌کردند.

تلگرام، میکروفن حماس

قلع و قمع حساب‌های حماس در شبکه‌های اجتماعی باعث شد این گروه با در پیش گرفتن یک استراتژی جدیدی رسانه‌ای و در اقدامی موثر به پیام‌رسان تلگرام رو بیاورد.

کانال‌های رسمی حماس و گردان‌های قسام در تلگرام، در سال ۲۰۱۵ یک سال بعد از جنگ یک‌هفته‌ای مرگبار میان گروه‌های فلسطینی مستقر در غزه و اسرائیل ایجاد شد. از آن زمان هر دو کانال برای پخش پیام‌ها ویدیوهای تبلیغاتی به کار رفته که اغلب در رسانه‌‌های وابسته به حماس بازنشر می‌شود.

از زمان آغاز حمله اخیر حماس به جنوب اسرائیل آمار مشترکان هر دو کانال تلگرامی حماس و گردان‌های قسام جهشی بی‌سابقه داشته است.

یک روز قبل از این حمله کانال تلگرامی حماس ۴۱هزار مشترک داشت اما تنها در عرض پنج روز این تعداد سه برابر شد و به ۱۲۰ هزار رسید. مشترکان کانال تلگرام گردان‌های قسام هم در این دوره زمانی از ۲۰۰ هزار به حدود ۵۸۰ هزار نفر افزایش یافت. تعداد مشترکان کانال تلگرامی ابوعبیده، سخنگوی گردان‌های قسام هم در این مدت به حدود ۳۹۵ هزار نفر رسید.

در روزهای اخیر محبوبیت کانال تلگرام گردان‌های قسام از رقبای این گروه مسلح در کرانه غربی مانند «عرین الاسود» (کنام شیرها) که ۲۵۳ هزار مشترک دارد، بیشتر شده است.

به نظر می‌رسد رشد شدید کانال‌های تلگرام وابسته به حماس نتیجه یک استراتژی هماهنگ و به دقت طراحی شده است. هم‌زمان با آغاز حمله حماس به جنوب اسرائیل، گردان‌های قسام شروع به هم‌رسان کردن گسترده ویدیوهای تدوین‌شده حمله در تلگرام کرد که کیفیت آنها بسیار بالاتر از ویدیوهایی بود که در سال‌های قبل در این پیام‌رسان منتشر می‌کرد. آن طور که از تصاویر پیدا بود، بعضی از این ویدیوها با پهپاد یا دروبین‌های گوپرو گرفته شده بود.

این ویدیوها به شکل گسترده‌ای در رسانه‌های حماس بازنشر شد، از جمله در پخش زنده شبکه تلویزیونی الاقصی و همین طور شبکه‌های اجتماعی وابسته به این گروه. اتکای شدید حماس به پیام‌رسان تلگرام نشان‌دهنده تلاش این جنبش برای تعیین روایت رسانه‌ای از همان ابتدای حمله بود تا تصویر آسیب‌پذیر نبودن اسرائیل را خدشه‌دار کند.

حمله غافلگیرکننده پیکارجویان حماس به جنوب اسرائیل در روز شنبه هفت اکتبر نشان داد که استراتژی رسانه‌ای این گروه شبه نظامی فلسطینی تا چه حد متحول شده است.

فعالیت‌های رسانه‌ای حماس نقشی اساسی در حاکمیت این گروه بر نوار غزه در ۱۶ سال گذشته داشته که در سال‌های ابتدایی بیشتر روی رسانه‌های سنتی متمرکز بود.

اما به نظر می‌رسد تغییر سیاست‌های رسانه‌ای حماس در جهت استفاده از ابزارهایی دیگر، به ویژه پیام‌رسان تلگرام، قاعده بازی را عوض کرده است.

تسلط رسانه‌ای بر غزه

تحولات بعد از انتخابات پارلمانی فلسطینی‌ها در سال ۲۰۰۶ به شکافی عمیق میان تشکیلات خودگردان در کرانه غربی و جنبش حماس در نوار غزه منجر شد. در آن رای‌گیری حماس کرسی‌های بیشتری از جنبش فتح -حزب حاکم در تشکیلات خودگردان فلسطینی- به دست آورد.

تنش‌هایی که بعد از آن انتخابات در اداره سرزمین‌های فلسطینی به وجود آمد، این امکان را برای حماس ایجاد کرد که تسلط رسانه‌ای خود را بر غزه گسترش دهد. اتکای اصلی این گروه برای پوشش رسانه‌ای و تبلیغاتی خود، بر رسانه‌های سنتی به ویژه تلویزیون الاقصی بود.

تلویزیون الاقصی که در همان سال انتخابات پارلمانی یعنی ۲۰۰۶ تاسیس شد، نقشی حیاتی در تبلیغات انتخاباتی حماس ایفا کرد و به نامزدهای این گروه تریبونی برای شناخته شدن و معرفی برنامه‌هایشان داد.

این شبکه علاوه بر پوشش اخبار و اطلاعیه‌های حماس، گزارش‌ها و ویدیوهای تبلیغاتی این گروه و همین طور شاخه نظامی آن، گردان‌های عزالدین قسام، را هم پخش می‌کند. تلویزیون الاقصی بستری برای در بوق و کرنا کردن توانایی‌های حماس برای رهبری جنبش مقاومت فلسطینی علیه اسرائیل و معرفی این گروه به عنوان جایگزینی برای مقام‌های تشکیلات خودگردان فلسطینی بوده است.

با وجود بمباران دفتر مرکزی این شبکه در درگیری‌ها و جنگ‌های سال ۲۰۰۸، ۲۰۱۴، ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱، تلویزیون الاقصی اغلب با استفاده از تجهیزات سیار و تغییر مکان،‌ راه خود را برای بازگشت به آنتن پیدا کرده است.

در جریان اعتراض‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ در کنار دیوار حائل غزه با اسرائیل، که به «تظاهرات بازگشت»‌ مشهور شد، تلویزیون الاقصی به طور مرتب تصاویر تظاهرات و سخنرانی‌های رهبران حماس از جمله یحیی سنوار، رهبر جنبش در غزه، را پخش می‌کرد که از فلسطینیان می‌خواستند به اعتراض‌ها ادامه دهند.

با وجود آن که تلویزیون الجزیره قطر بیشترین بیننده را در سرزمین‌های فلسطینی دارد،‌ اما بر اساس تحقیقاتی که مرکز پژوهش و سیاست فلسطینیان در سال ۲۰۲۲ منتشر کرد، الاقصی دومین تلویزیون پربیننده در این مناطق است.

شبکه‌ای از رسانه‌های مجازی و آنلاین هم نقش مهمی در پیام‌رسانی و تبلیغات حماس در غزه و همین طور در میان جامعه فلسطینان مهاجر داشته است. «مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین» که سال ۱۹۹۷ تاسیس شد یکی از همین سایت‌ها و قدیمی‌ترین رسانه وابسته به حماس است. خبرگزاری‌های «صفا» و «شهاب» هم در اختیار این گروه است و هر دو به صورت مرتب اطلاعیه‌ها و اخبار این جنبش را پوشش می‌دهند.

روزنامه «فلسطین» پرتیراژترین نشریه غزه است که مطالب آن عموما پیام‌های حماس علیه اسرائیل -به عنوان «اشغالگر»- و همین طور رقبای سیاسی این گروه در کرانه غربی را منتشر می‌کند.

سایت‌های رسمی حماس و گردان‌ها قسام که هر دو نسخه انگلیسی هم دارد،‌ منبع اصلی انتشار بیانیه‌های این جنبش و شاخه نظامی آن است. اما این سایت‌ها در بعضی کشورها مانند بریتانیا یا مصر قابل دسترسی نیستند. دلیل مسدود شدن این سایت در مصر احتمالا مربوط به منشا اصلی تاسیس حماس،‌ یعنی گروه اخوان‌المسلمین است.

با این که بعضی رسانه‌های وابسته به حماس نسخه‌هایی به انگلیسی و زبان‌های دیگر از جمله فارسی هم دارند اما عربی زبان اصلی و غالب آنها است.

بعد از آن که قیام‌های بهار عربی در سال ۲۰۱۱ دامنه قدرت و تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی را نشان داد، حماس و رسانه‌‌های وابسته آن هم تلاش کردند که جای پای محکمی در شبکه‌های اجتماعی ایجاد کنند. این گروه از حساب‌های رسمی و رسانه‌ای خود در این شبکه‌ها برای ترویج شعارها و برنامه‌های خود سود برده که غالبا بر رویارویی با اسرائیل متمرکز است،‌ اما هم‌زمان مسائل مربوط به حاکمیت گروه بر نوار غزه را هم پوشش می‌دهد.

استفاده روزافزون حماس از رسانه‌های اجتماعی به این گروه کمک کرده تا مهارت خود در تولید محتوا برای رسانه‌های مختلف را افزایش دهد. نمونه آن ویدیوهای تبلیغاتی آموزش نظامی نیروهای حماس است که به عنوان پیامی برای «دشمن» یا همان اسرائیل تهیه می‌شود.

حماس از شبکه‌های اجتماعی برای پخش ویدیوها و آهنگ‌هایی به زبان عبری هم سود می‌برد. سال ۲۰۱۷ حماس یک نماهنگ انیمیشن به زبان عبری با عنوان «صهیونیست‌ها، شما در غزه نابود خواهید شد» در یوتیوب پخش کرد که موضوع آن تهدید به خشونت علیه ارتش اسرائیل بود.

اما این ویدیو در یوتیوب حذف شد و در سال‌های گذشته تقریبا تمام حساب‌های رسمی حماس و بعضی از رسانه‌های این گروه در فیسبوک، توییتر و اینستاگرام مسدود شده است.

این محدودیت‌ها هم‌زمان با گزارش‌ها درباره لابی‌گری اسرائیل در شرکت متا (صاحب فیسبوک و اینستاگرام) برای حذف حساب‌های مرتبط با حماس -و به طور کلی پست‌های طرفداری از فلسطینیان- منتشر شد که چنین محتوایی را مروج تروریسم و خشونت معرفی می‌کردند.

تلگرام، میکروفن حماس

قلع و قمع حساب‌های حماس در شبکه‌های اجتماعی باعث شد این گروه با در پیش گرفتن یک استراتژی جدیدی رسانه‌ای و در اقدامی موثر به پیام‌رسان تلگرام رو بیاورد.

کانال‌های رسمی حماس و گردان‌های قسام در تلگرام، در سال ۲۰۱۵ یک سال بعد از جنگ یک‌هفته‌ای مرگبار میان گروه‌های فلسطینی مستقر در غزه و اسرائیل ایجاد شد. از آن زمان هر دو کانال برای پخش پیام‌ها ویدیوهای تبلیغاتی به کار رفته که اغلب در رسانه‌‌های وابسته به حماس بازنشر می‌شود.

از زمان آغاز حمله اخیر حماس به جنوب اسرائیل آمار مشترکان هر دو کانال تلگرامی حماس و گردان‌های قسام جهشی بی‌سابقه داشته است.

یک روز قبل از این حمله کانال تلگرامی حماس ۴۱هزار مشترک داشت اما تنها در عرض پنج روز این تعداد سه برابر شد و به ۱۲۰ هزار رسید. مشترکان کانال تلگرام گردان‌های قسام هم در این دوره زمانی از ۲۰۰ هزار به حدود ۵۸۰ هزار نفر افزایش یافت. تعداد مشترکان کانال تلگرامی ابوعبیده، سخنگوی گردان‌های قسام هم در این مدت به حدود ۳۹۵ هزار نفر رسید.

در روزهای اخیر محبوبیت کانال تلگرام گردان‌های قسام از رقبای این گروه مسلح در کرانه غربی مانند «عرین الاسود» (کنام شیرها) که ۲۵۳ هزار مشترک دارد، بیشتر شده است.

به نظر می‌رسد رشد شدید کانال‌های تلگرام وابسته به حماس نتیجه یک استراتژی هماهنگ و به دقت طراحی شده است. هم‌زمان با آغاز حمله حماس به جنوب اسرائیل، گردان‌های قسام شروع به هم‌رسان کردن گسترده ویدیوهای تدوین‌شده حمله در تلگرام کرد که کیفیت آنها بسیار بالاتر از ویدیوهایی بود که در سال‌های قبل در این پیام‌رسان منتشر می‌کرد. آن طور که از تصاویر پیدا بود، بعضی از این ویدیوها با پهپاد یا دروبین‌های گوپرو گرفته شده بود.

این ویدیوها به شکل گسترده‌ای در رسانه‌های حماس بازنشر شد، از جمله در پخش زنده شبکه تلویزیونی الاقصی و همین طور شبکه‌های اجتماعی وابسته به این گروه. اتکای شدید حماس به پیام‌رسان تلگرام نشان‌دهنده تلاش این جنبش برای تعیین روایت رسانه‌ای از همان ابتدای حمله بود تا تصویر آسیب‌پذیر نبودن اسرائیل را خدشه‌دار کند.