رویکرد «جهاد اسلامی» فلسطین در مبارزه با اسرائیل و تفاوت‌هایش با حماس در چیست؟

هزاران غیرنظامی درمحوطه بیمارستان پناه گرفته بودند، زخمی‌ها و بیمارهای زیادی هم در حال مداوا توسط کادر درمانی بودند که ناگهان انفجار عظیم رخ داد. مقامات فلسطینی می‌گویند که صدها نفر در آن شب کشته شدند. 

«حماس» به عنوان اداره کننده اصلی باریکه غزه، در کنار چندین کشور عربی، اسرائیل را مقصر این انفجار مرگبار دانستند؛ اما جو بایدن در سفر خود به اسرائیل در فردای روز انفجار، «طرف دیگر» را مقصر دانست و از روایت اسرائیل پشتیبانی کرد.

گروه فلسطینی جهاد اسلامی چیست، چه تفاوت‌هایی با گروه حماس دارد و نقش آن در سال‌ها مبارزه علیه اسرائیل تا به امروز چیست؟

سیاست در سرزمین‌های فلسطینی چگونه است؟

سازمان «فتح» همچنان نیروی مسلط در کنفدراسیون احزاب فلسطینی موسوم به «سازمان آزادیبخش فلسطین» و «تشکیلات خودگردان فلسطین» است؛ اگرچه ظهور حماس و پیروزی آن در انتخابات شورای قانونگذاری فلسطین در سال ۲۰۰۶ چالشی جدی برای سازمان آزادیبخش فلسطین به طور اعم، و برای فتح به طور اخص ایجاد کرد.

این چندپارگی و شکنندگی سیاسی با ادامه اختلاف‌نظرهای داخلی بین فتح و حماس و همچنین جدایی سیاسی و جغرافیایی (فتح بر کرانه باختری رود اردن تسلط دارد و حماس بر باریکه غزه) تشدید شده است.

اگرچه برخی از فلسطینی‌ها ز جمله سازمان جهاد اسلامی در کنار سایر احزاب و گروه‌ها خارج از دایره‌های جناحی  فعالیت می‌کنند، اما سیاست فلسطینی هنوز هم تا حد زیادی توسط دو گروه «فتح» و «حماس» تعیین می‌شود.

طیف‌های مختلف در سپهر سیاسی فلسطینی

«سازمان آزادی‌بخش فلسطین» (به‌اختصار: ساف) بین سال‌های تأسیس خود در سال ۱۹۶۴ میلادی تا اوج انتفاضه اول در سال ۱۹۸۷ میلادی، نقش راهبری جنبش‌های فلسطینی را بر عهده داشت.

در دهه ۱۹۸۰ میلادی شاهد تأسیس گروه‌هایی جدیدی همچون «حماس» و «جهاد اسلامی» هستیم که به شدت از تفکر اسلام سیاسی و اخوان المسلمین مصر الهام گرفته بودند.

«حماس» و «جهاد اسلامی» از همان ابتدا «سازمان آزادیبخش فلسطین» را به دلیل پیروی از تفکر سکولار و رویکرد چپ‌، و مهم‌تر از همه به خاطر سازش‌هایش با اسرائیل مورد انتقاد قرار دادند.

در واقع، سازمان آزادیبخش فلسطین حاضر شده بود مبارزه مسلحانه را کنار گذاشته و به «راه‌حل استقرار دو کشور» رضایت دهد؛ با این توضیح که در آن صورت تنها ۲۲ درصد از «کل وسعت سرزمین تاریخی فلسطین» به فلسطینی‌ها می‌رسید و این اصلا برای حماس و جهاد اسلامی امری مطلوب نبود.

به فیسبوک یورونیوز فارسی بپیوندید

در حالی که «حماس» و «جهاد اسلامی» در ابتدا به دنبال کنار زدن ساف به عنوان نیروی محرک جنبش فلسطینی بودند، اما رفته‌رفته تمایل خود را برای پیوستن به ساف به امید اصلاح آن از درون نشان داده‌اند.

چه بسا در یک دهه گذشته شاهد یک رویه عملگرایانه‌تری از سوی حماس بودیم و این گروه برای اولین بار از زمان انتخابات قانونگذاری سال ۲۰۰۶، در روند سیاسی فلسطینی مشارکت کرد؛ موضوعی که عملا یعنی اینکه حماس به پذیرش موجودیت دولت فلسطینی در محدوده مرزهای قبل از ژوئن ۱۹۶۷ تن داده است.

احزاب سکولار و چپ

علاوه بر این، سال‌های اخیر شاهد ظهور گروه جدیدی از احزاب سکولار، مانند حزب «ابتکار ملی فلسطین (المبادره)» بوده‌ایم که به دنبال ارائه جایگزینی برای فتح یا حماس هستند. هرچند که این گروه سیاسی تاکنون نتوانسته است حمایت گسترده مردمی را به خود جلب کند، یا حتی سلطه فتح و حماس را در سیاست فلسطینی به چالش بکشد.

احزاب سکولار به طور رسمی بخشی از ساف نیستند، اما نمایندگان آن‌ها در تمام سطوح (مجلس ملی فلسطین، شورای مرکزی فلسطین و کمیته اجرایی) در سیاست ساف شرکت می کنند.

در کنار آن، سرزمین‌های فلسطینی (شامل اراضی اشغالی فلسطین در غزه و کرانه باختری) و اردوگاه‌های آوارگان فلسطینی شاهد ظهور برخی از گروه‌های سلفی نیز بوده‌اند. برخی، مانند «حزب التحریر» که در کرانه باختری غالب است و همچنان حاضر به کنار گذاشتن خشونت و تا حدی مشارکت سیاسی نیست. دیگران، مانند «فتح الاسلام» در اردوگاه آوارگان «عین الحلوه» لبنان، یا «جیش الاسلام» در غزه، ایدئولوژی خشونت آمیزتری را بر اساس مبارزه مذهبی (جهاد) اتخاذ کرده‌اند.

سیر تحول جهاد اسلامی فلسطین و ارتباط با ایران

«فتحی شقاقی» پزشک اهل رفح به همراه چند تن دیگر، در سال ۱۹۸۱ سازمان جهاد اسلامی فلسطین را در نوار غزه تأسیس کرد. این گروه ابتدا از درون شاخه اخوان المسلمین در فلسطین رشد کرد، اما خیلی زود به سازمانی جداگانه تبدیل شد که به دنبال تقویت نظامی‌گری بود و به شدت تحت تأثیر انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ در ایران بود.

در سال ۱۹۸۸ مقامات اسرائیلی دکتر فتحی شقاقی را به لبنان تبعید کردند، جایی که بعدا سایر تبعیدشدگان جهاد اسلامی نیز به وی پیوستند. در زمان تبعید، این مبارزان با ایران و حزب الله ارتباط برقرار کردند. همزمان اعضای جهاد اسلامی شروع به شرکت در اردوهای آموزشی حزب الله کردند و در سال ۱۹۹۲ شاخه مسلح خود را تحت عنوان «گردان‌های قدس» تأسیس کرد.

این گروه پیش از آن نیز سابقه طولانی در حمله به نظامیان و غیرنظامیان اسرائیلی را داشت که به دهه ۱۹۸۰ میلادی (دست‌کم نیم دهه قبل از انجام اولین حمله حماس) باز می گردد. اما جدی ترین حمله نیروهای جهاد اسلامی در سال ۱۹۹۵ بود که ۲۱ سرباز اسرائیلی و یک غیرنظامی کشته شدند.

اسرائیل نیز به قصد گرفتن انتقام‌ بمب گذاری‌های انتحاری علیه سربازان خود در «بیت لید»، فتحی شقاقی بنیانگذار جهاد اسلامی فلسطین را در سال ۱۹۹۵ در مالت ترور کرد.

جهاد اسلامی تا سال ۲۰۰۷ به حملات انتحاری علیه اهداف اسرائیلی ادامه داد.

بعد از ترور فتحی شقاقی، «رمضان شلح» دبیرکل جنبش جهاد شد که او نیزبر اثر سکته مغزی در سال ۲۰۱۸ جان باخت. هم اکنون «زیاد نخاله» دبیرکلی جهاد اسلامی فلسطین را از سپتامبر ۲۰۱۸ بر عهده دارد.

گفته می‌شود جمهوری اسلامی ایران تا به امروز منبع اصلی تامین مالی جهاد اسلامی فلسطین بوده است. همچنین گمان می‌رود که جهاد اسلامی فلسطین روابط کاری خوبی با سازمان‌های اطلاعاتی مصر داشته باشد، اگرچه در زمان دبیرکلی زیاد نخاله به ایران نزدیکتر شده است.

جهاد اسلامی به عنوان یک پیشتاز نخبگان به جای یک جنبش گسترده مبتنی بر جامعه عمل می کند و با تعامل سیاسی با اسرائیل مخالف است.

در حال حاضر، جهاد اسلامی بیشتر از اینکه یک جنبش گسترده مبتنی بر جامعه باشد، به عنوان یک گروه پیشتاز نخبگانی عمل می‌کند و با هر گونه تعامل سیاسی با اسرائیل مخالف است.

این سازمان از یک ساختار مخفی و ظاهرا منظم تشکیل شده است. اعضای اولیه آن متشکل از فعالان اسلامگرا و دانشجویان دانشگاه اسلامی غزه بود؛ اما هم اکنون اعضایی از گروه سکولار «فتح» و گروه چپگرای «جبهه مردمی مارکسیست برای آزادی فلسطین» (PFLP) را نیز جذب کرده است.

جمع‌بندی و نقش جهاد اسلامی در جنگ اخیر در غزه

علیرغم وجود قرابت‌های ایدئولوژیک، اما جهاد اسلامی همچنان فاصله خود با حماس را حفظ کرده است. در طول قیام انتفاضه اول علیه حکومت اسرائیل که در سال ۱۹۹۳ پایان یافت، این دو گروه در چندین عملیات با یکدیگر همکاری کردند اما هرگز به طور رسمی نیروهای خود را با یکدیگر متحد نکردند.

حماس در انتخابات غزه در سال ۲۰۰۶ پیروز شد و پس از ناکامی در رسیدن به توافق برای تقسیم قدرت با فتح، در سال ۲۰۰۷ کنترل انحصاری نوار غزه را از فتح گرفت. با این حال، جهاد اسلامی فعالیت‌های خود را به درگیری مسلحانه محدود کرده و هرگز در هیچ انتخاباتی شرکت نکرده و برخلاف حماس، آنچنان که باید از مردم غزه حمایت نکرده است.

پس از اینکه اسرائیل در دهه ۱۹۹۰ میلادی بسیاری از مبارزین جهاد اسلامی را در کرانه باختری زندانی کرد، نفوذ این گروه فلسطینی هم کاهش یافت. اما بسیاری از این رهبران در سال ۲۰۰۰ میلادی آزاد شدند و ظرفیت‌های نظامی جهاد اسلامی هم از آن زمان، احتمالا با کمک ایران، افزایش یافته است؛ بطوریکه جهاد اسلامی در سال ۲۰۱۴ بیش از ۱۰۰ موشک از غزه به سمت اسرائیل شلیک کرد.

جهاد اسلامی در حال حاضر پس از حماس، دومین گروه بزرگ از میان حدود ۱۲ گروه مسلح در نوار غزه است. اخیرا حضور جهاد اسلامی در کرانه باختری به ویژه در جنین نیز افزایش یافته است.

جهاد اسلامی نقش بزرگی در پیشبرد حمله حماس به اسرائیل در هفتم اکتبر سال جاری میلادی ایفا کرده است. گمان می‌رود که جنگجویان جهاد اسلامی در این حمله شرکت داشتند. این گروه ادعا کرده است که هم اکنون ۳۰ گروگان اسرائیلی را در غزه در اختیار دارد. از طرفی نیز برآورد می‌شود که حماس هم حدود ۲۰۰ گروگان را در اختیار داشته باشد.

جهاد اسلامی از زمان آغاز حملات هفتم اکتبر تاکنون مسئولیت چندین حمله راکتی و خمپاره‌ای به اسرائیل را بر عهده گرفته است.

اسرائیل در حال آماده شدن برای تهاجم زمینی برای به گفته آن‌ها «نابودی حماس» است. جهاد اسلامی نیز ممکن است در این درگیری احتمالی حضور داشته باشد.