یک فرصت برای ایران

کاروانسرای گبرآباد (قمصر)

یک کارشناس میراث فرهنگی با مروری بر دوره‌های تاریخی ساخت و اهمیت کاروانسرا در ایران، تاکید کرد: ثبت کاروانسرای ایرانی در فهرستِ میراث جهانی فرصت‌های ذی‌قمیتی پیش روی جامعه گشوده است تا نسبت به پاسداری، معرفی و احیای میراث فرهنگی خود در مقیاس جهانی دست به کار شوند.

فرهاد نظری ـ کارشناس میراث فرهنگی و مدیرکل سابق دفتر ثبت آثار تاریخی ایران ـ در یادداشتی با عنوان «ثبت جهانی کاروانسراها و فرصت‌های پیش رو» که در اختیار ایسنا قرار داده، نوشته است: «در ۲۶ شهریور امسال ۵۴ کاروانسرای ایران در فهرست جهانی یونسکو (UNESCO) ثبت شد. این کاروانسراها در سراسر خاک ایران قرار دارند. دیرِ گچین یا دیرالجص یکی از کاروانسراهاست که اساسش به دورۀ ساسانیان می‌رسد. این کاروانسراها در دوره‌های متفاوتی بنا شده‌اند، ولی عمدۀ آنها با هدف رواج بازرگانی و امنیت راه‌ها در دورۀ صفوی ساخته شد. شاه عباس صفوی در پی انتظام و امنیت راه‌ها و رونق بازرگانی راه‌ها را تعمیر و بعضی از آنها را سنگفرش کرد و کاروانسراها و پل‌های بسیاری ساخت. کاروانسراهای دورۀ شاه عباس چنان معظم، مستحکم، زیبا و پُرتعداد بود که بعداً به هر کاروانسرایی، «شاه‌عباسی» می‌گفتند.

کاروانسراسازی از لوازم امنیت و رونق بازرگانی و آبادانی مُلک به حساب می‌آمد و پادشاهان و حاکمان و بانیان خَیر به ساختن کاروانسرا و تعمیر آنها همت می‌کردند. در اغلب اندرزنامه‌ها و سیاست‌نامه‌ها، حاکمان را به ساختن و تعمیر رباط‌ها و کاروانسراها و پل‌ها و آب‌انبارها تشویق کرده‌اند. سعدی علیه‌الرحمه در رساله «نصیحةالملوک» می‌گوید امنیت و عدل و احسان و انصاف موجب می‌شود «بازرگانان و مسافران رغبت نمایند و قماش و غلّه و دیگر متاع‌ها بیارند و ملک و مملکت آبادان شود و خزاین معمور». ناصر خسرو قبادیانی در ۴۴۴ قمری یعنی حدود هزار سال پیش، پس از بازگشت از سفر دور و درازش، اصفهان را دیده و وصفی از بازارهای این شهر پرداخته که نشان از آبادانی و رونق دادوستد و تجارت آن دارد. او در آنجا بازاری دیده که در آن دویست صراف بوده و از کوچه‌ای به نام «کوطراز» یاد کرده که «پنجاه کاروانسرای نیکو [در آن بود] و در هر یک بیاعان و حجره‌دارانِ بسیار نشسته» و بازار این شهر چنان عظیم و فراخ بوده که کاروانی با هزار و سیصد خروار بار در آن به چشم نمی‌آمد و همۀ نیازهای کاروان‌ها فراهم بوده است.

خواجه نظام‌الملک توسی، وزیر مشهور سلجوقیان، کَندَن کاریز و ساختن پل‌ و احداث رباط بر شاهراه‌ها را موجب گرم شدن بازار تجارت و عمارت و آبادانی می‌دانسته است. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر پُرآوازۀ دورۀ ایلخانان که خود او در امنیت و آبادی و گسترش تجارت، کارهای اساسی کرد، درباره امنیت ایران در روزگار سلجوقیان حکایتی نقل کرده که در سال ۴۷۱ قمری سلطان ملکشاه سمرقند را محاصره و تصرف کرد. موقع برگشتن، سپاه سلطان از جیحون گذر کرد و خواجه نظام‌الملک براتی به ملاحان داد که دستمزدشان را در انطاکیه نقد کنند. ملاحان به سلطان التماس کردند که رفتن به انطاکیه در توان ما نیست و خواجه نظام هم اجرت آنها را همانجا پرداخت. مقصود خواجه نظام از این رفتار این بود که وسعت قلمرو ملکشاه را گوشزد کند و دوم امنیت و انتظام نظام اداری و دیوانی‌اش را.

خواجه رشیدالدین فضل‌الله در دورۀ وزارتش برای آبادانی ایران اقدامات مهمی کرد. از جمله به امنیت و ساماندهی راه‌ها، رونق دادن به تجارت و اصلاح امور دیوانی پرداخت. او به کارگزاران حکومت در ایالات و ولایات توصیه می‌کرد که باید مدارس و مساجد و خانقاه‌ها و پل‌ها و آب‌انبارها و رباط‌هایی که پیشینیان ساخته‌اند و رها و خراب شده‌اند دوباره آباد کنید. در روزگار او، تبریز و بازارش در منتها درجه آبادانی بود. کسانی چون ابن بطوطه، جهانگرد مراکشی وصفی از آبادانی آنجا عرضه کرده است. بازار تبریز در آن روزگار و ادوار بعد بازاری جهانی بود و امروزه هم این بازار تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. بازارهای اصفهان، یزد، کرمان، شیراز، کاشان، لار، همدان، مشهد و تهران و شهرهای دیگر، بندرها، راه‌های خشکی و آبی، کاروانسراها و تأسیسات دیگر خبر از یک نظام تولید، عرضه و تقاضا و نظام تجاری کهن و حساب‌شده می‌دهد.

در زبده‌التواریخ دربارۀ آبادانی‌های امیرتیمور گورکانی گفته شده که او مساجد و مدارس و خانقاه‌ها و رباط‌ها و پل‌ها حوض‌ها و آب‌انبارهای متعددی ساخت؛ چنان که در هر منزلگاهی که از سمرقند به اکناف مملکت می‌رود رباطی ساخته بود که هزار نفر سواره را در خود جای می‌داد. او موقوفاتی بر این کاروانسراها تعیین کرده بود که از درآمد موقوفات به مسافران خدماتی داده شود.

در روزگار صفویان، مخصوصاً در زمان شاه عباس اول، سیاست رونق اقتصادی از طریق بازرگانی و توسعۀ روابط با کشورهای دیگر اختیار شد. شاه عباس دریافت که برای تحقق این هدف لازم است امنیت در داخل و سرحدات ایران برقرار شود و شبکۀ راه‌ها انتظام یابد و بسامان شود. از این رو، بازار شهرها توسعه پیدا کرد و کاروانسراهای بسیاری ساخته شد که شرایط سفر و تجارت را آسان و امن می‌کرد. اقدامات شاه عباس چنان مؤثر واقع شد که اصفهان لقب نصفِ جهان گرفت و در میدان نقش جهان، بازرگانان اروپایی و هندی و سایر نقاط جهان به خرید و فروش می‌پرداختند. بازارهای عظیم و کاروانسراهای مجهز و امن و مهمانخانه‌های عالی، که از لوازم تجارت است، در همۀ شهرها و راه‌های ایران دایر شد. بنا به روایتی، شاه عباس نهصد و نود و نه کاروانسرا ساخت.

صرف نظر از وجه افسانه‌گونۀ این روایت، آنچه مستفاد می‌شود اینکه کاروانسراهای متعددی در این دوره ساخته شد. بنا بر گفته جهانگردان و مسافران اروپایی که در دورۀ صفوی به ایران آمدند راه‌ها امن و آسوده بود و کاروانسراهای بزرگ و مناسب در اختیار مسافران قرار داشت و در حفظ امنیت راه‌ها مواظبت به عمل می‌آمد.

کاروانسرای کوهپایه