عوامل توسعه و دورنمای همکاری روسیه و ایران؛ یافته‌های یک بررسی

روابط پر فراز و نشیب روسیه و ایران پس از تهاجم گستردهٔ روسیه علیه اوکراین به‌کلی متحول شده اما همچنان با چالش‌های متعدد روبه‌رو و به‌شدت متأثر از عوامل بیرونی است.

این نتیجه‌گیری پژوهشگران راند، اندیشکدهٔ سیاستگذاری‌های جهانی مستقر در آمریکاست که در گزارش تازه‌ای ضمن شرح مفصل پیشینهٔ همکاری‌های مسکو و تهران از انقلاب اسلامی تاکنون، پیامدهای احتمالی مناسبات دوجانبه برای روسیه، ایران و آمریکا را بررسی می‌کنند.

پژوهشگران راند با اکثر تحلیلگران که مناسبت مسکو و تهران را «اتحادی مبتنی بر همگرایی منافع» توصیف می‌کنند هم‌نظرند و می‌افزایند از دههٔ ۸۰ میلادی تاکنون دشمنی با آمریکا دلیل هم‌سویی روسیه و ایران بوده است:

در اوج تنش با آمریکا، روسیه و ایران بهترین دوران در روابط دوجانبه را پشت سر می‌گذارنند اما هرگاه یکی از طرفین به سوی بهبود روابط با واشنگتن گام برمی‌دارد، این تحول بر روابط دوجانبه تأثیر منفی می‌گذارد.

نزدیکی جغرافیایی و انزوای بین‌المللی و مهم‌تر از همه، نگرانی مشترک از افزایش نفوذ آمریکا در کشورهای همسایه به‌ویژه اگر تغییرات بنیادین در این کشورها رخ می‌داد (مانند انقلاب‌های رنگی که مسکو و تهران، واشنگتن را نیروی محرک آنها می‌دانند و ظنین هستند که آمریکا برای تغییر رژیم‌ در روسیه و ایران نیز تلاش می‌کند) انگیزه‌های اصلی رهبران روسیه و ایران برای توسعهٔ مناسبات سیاسی، اقتصادی و نظامی دوجانبه است. اما بی‌اعتمادی تاریخی، رقابت اقتصادی و منافع اغلب متضاد سیاسی مانع تشکیل اتحاد رسمی ویا ارتقای مناسبات دوجانبه تا سطح راهبردی بوده است.

ایرانی‌ها از یاد نبرده‌اند چگونه روس‌ها از طریق جنگ‌ها و پیمان‌های ناعادلانه در سده‌های ۱۸ و ۱۹ بخش‌هایی از قلمروشان را تصرف کرد، در جنگ‌های اول و دوم جهانی باز هم در پی اشغال خاک ایران بودند، در افغانستان جنگیدند و در جنگ با عراق برای ارتش صدام حسین سلاح می‌فرستادند – و در تمام مدت از ایران به عنوان ورق بازی در تعاملات خود با آمریکا استفاده می‌کردند.

اما از اواخر دههٔ ۸۰ میلادی حکومت جمهوری اسلامی برای این‌که موقعیت خود را در مقابل آمریکا تحکیم کند به‌رغم پافشاری بر رویکرد «نه شرقی، نه غربی» به سوی اتحاد شوروی روی برگرداند، نخستین کشوری که جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت.

عدم‌محکومیت جنگ‌های کرملین در چچن و کمک به پایان جنگ در تاجیکستان از مهم‌ترین دستاوردهای همکاری سیاسی مسکو و تهران بوده؛ بین ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۵ توافق‌های کلیدی دو کشور در عرصهٔ اتمی و نظامی (از جمله برای توسعهٔ برنامهٔ موشکی ایران) نیز حاصل شد.

اما به مرور بلندپروازی‌های نظامی و هسته‌ای ایران در کنار تلاش‌ها برای فروش گاز به اروپا، ایجاد شبکهٔ لجستیک در قفقاز و آسیای میانه، پیشبرد طرح‌های انرژی در خزر به‌رغم تشدید انزوا و تحریم موجب نارضایتی کرملین شد؛ در سال ۱۹۹۵ مسکو و واشنگتن موافقت‌نامهٔ گور-چرنومیردین را امضا کردند که مطابق آن روسیه متعهد شد انتقال فن‌آوری‌های هسته‌ای و ارسال تسلیحات به ایران را محدود کند.

۱۰ سال بعد و تا اوایل هزارهٔ جدید، تلاش روسیه برای بهبود روابط با آمریکا باعث به درازا کشیدن روند تکمیل نیروگاه بوشهر و تحویل سامانه‌های دفاع موشکی اس-۳۰۰ و حمایت مسکو از تمام قطعنامه‌های تحریمی علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد شد.

همزمان در داخل روسیه جناحی شکل گرفته که خواهان ایجاد قطب تمدنی در مقابل آمریکا بود و ایران را به عنوان هم‌پیمان طبیعی تلقی می‌کرد - با بازگشت ولادیمیر پوتین به کرملین این جناح در روسیه غالب شد.

با آغاز جنگ سوریه و مداخلهٔ ایران و روسیه برای حمایت از بشار اسد روابط دو کشور بیش از پیش تقویت شد هرچند بی مشکل نبود. بارزترین نمونه‌های آن، چشم بستن روسیه به حملات اسرائیل علیه مواضع ایران در سوریه ویا جنجال بر سر استفادهٔ روسیه از پایگاه‌ نظامی در ایران است. در همین مدت به‌رغم همکاری نظامی در سوریه، مسکو در شورای امنیت سازمان ملل و در چارچوب ۵+۱ برای محدود کردن برنامهٔ اتمی ایران تلاش کرد و در چارچوب توافق با عربستان سعودی و سایر اعضای اوپک برای کنترل بازار نفت قدم‌هایی برداشت که به ضرر ایران بود.

در عین حال در میان تنش‌های شدید با آمریکا (به‌ویژه در پی خروج دولت دونالد ترامپ از برجام و تشدید تحریم‌های یکجانبه علیه ایران) تهران گسترش روابط با مسکو را از اولویت‌های اصلی سیاست خارجی خود اعلام کرد. ابراهیم رئيسی به محض رسیدن به سمت ریاست‌جمهوری، در نخستین تماس تلفنی خود با همتای روس‌اش خواهان امضای توافق همه‌جانبهٔ ۲۰ ساله بین دو کشور شد و در اوایل ۲۰۲۲ لایحهٔ این توافق را در نخستین سفر بین‌المللی خود به مسکو برد.

همزمان ایران همچنان در تلاش بود دربارهٔ لغو تحریم‌ها با کشورهای غربی به توافق برسد اما زمانی‌که حتی به گفتهٔ مذاکره‌کنندگان روس طرفین در یک قدمی توافق بودند، روسیه که هدف تحریم‌های بی‌سابقهٔ غرب قرار گرفت ناگهان شروط جدیدی مطرح کرد و این گام (هرچند مسکو متعاقباً از مطالبهٔ خود عقب کشید) مذاکرات برای احیای برجام را به بن‌بست کشاند.

رویکرد مسکو انتقادهای فراوان در ایران در پی داشت اما به مرور تهران نه تنها به مشکلات خود در روابط با مسکو چشم بست بلکه به یکی از حامیان اصلی کرملین تبدیل شد. تابستان ۲۰۲۲ علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی با استقبال از ولادیمیر پوتین در تهران، صراحتاً از جنگ روسیه حمایت کرد. روزهایی پیش از این دیدار، آمریکا اعلام کرد به شواهدی دست یافته که ایران صدها پهپاد انتحاری ساخت خود را به روسیه تحویل می‌دهد. ۱۷ اکتبر ۲۰۲۲ روسیه با استفاده از ده‌ها پهپاد مدل شاهد به کی‌یف حمله کرد؛ از آن پس این پهپادها به سلاح‌ کلیدی روسیه برای حملات علیه اهداف غیرنظامی به‌ویژه تاسیسات انرژی در اوکراین تبدیل شده است.

در پایان همان سال برای نخستین بار مقامات آمریکایی روابط مسکو و تهران را «همپیمانی نظامی تمام‌عیار» توصیف کردند. به‌رغم اعمال تحریم‌های بیشتر علیه مسکو و تهران، ایران به روسیه کمک کرد کارخانهٔ تولید پهپادهای انتحاری را راه‌اندازی کند. همچنین مقامات غربی معتقدند روسیه در تلاش است تسلیحات بیشتر از جملهٔ موشک‌های بالیستیک از ایران دریافت کند. گفته می‌شود در مقابل، مسکو سلاح‌های غربی که در میدان جنگ اوکراین به دست نیروهای روس افتاده برای مهندسی معکوس به تهران تحویل داده و همچنین قرار است پیش از پایان سال جنگنده‌های سوخو-۳۵ در اختیار ایران بگذارد.

همکاری در عرصه‌های دیگر نیز رو به گسترش است: ایران به روسیه راه‌های دور زدن تحریم‌ها را می‌آموزد، مسکو تجهیزاتی در اختیار تهران قرار داده که در سرکوب اعتراض‌های داخلی به کار گرفته می‌شود، طرح ترانزیتی کریدور شمال-جنوب که بیش از بیست سال پیش روی کاغذ مانده بود کلید خورد، مسکو متعهد شده قطعهٔ راه‌آهن رشت-آستارا را بسازد، احداث راکتورهای جدید در بوشهر آغاز شده و توافق‌های میلیاردی بین دو کشور امضا شده.

اما به‌رغم متحول شدن روابط روسیه و ایران با پس‌زمینهٔ جنگ در اوکراین، همکاری‌های مسکو و تهران از روی اجبار است، موانع کلیدی برطرف نشده و حتی بر برخی مشکلات افزوده شده، به عنوان نمونه، افزایش رقابت در بازارهای بین‌المللی در پی رشد سهم صادرات نفت روسیه در آسیا از جمله در بازارهای سنتی ایران. تحولات منطقه‌ای به‌ویژه در قفقاز و در روابط اسرائیل و ایران چالش‌های جدید برای روسیه به وجود آورده.

از دید پژوهشگران راند، پیش‌بینی تحولات آتی از جمله در روابط مسکو و تهران دشوار است اما پیامدهای زیر خارج از تصور نیست:

برای ایران

نیاز روسیه به کمک تسلیحاتی ایران، ماهیت روابط دوجانبه که در آن پیش‌تر روسیه در موقعیت بالاتر و ایران در موقعیت پایین‌تر قرار داشتند را تغییر داد و اهرم‌های فشار را در اختیار تهران گذاشت. هرچند بسیاری از توافق‌ها از قبل امضا شده بود، اما ایران فرصت را غنیمت شمرد تا روسیه را به اجرای تعهدات خود ترغیب کند. دستیابی احتمالی ایران به جنگنده‌های جدید مهم‌ترین تحول در نیروی هوایی جمهوری اسلامی خواهد بود.

دستیابی به فن‌آوری، تجهیزات و تسلیحات جدید، تجربهٔ استفاده از پهپادهای انتحاری‌اش در حملات علیه کشوری که از سامانه‌های رهگیری ناتو استفاده می‌کند و کمک روسیه برای بهبود بخشیدن این پهپادها و نمایش دستاوردهای صنایع دفاعی ایران به منظور افزایش صادرات تسلیحات از دیگر امتیازهای تهران است. ایران احتمالاً از روسیه درخواست خواهد کرد در عرصهٔ بین‌المللی بیش از پیش با ایران همسو شود.

از سوی دیگر، حمایت تسلیحاتی از روسیه به تحریم‌های بیشتر علیه ایران انجامیده، روابط تهران با کشورهای اروپایی را بیش از پیش خدشه‌دار کرده، به رقبای ایران فرصت داده پهپادهای ایرانی را تجزیه و تحلیل و بسیاری از مسیرهای تامین قطعات مورد نیاز صنایع نظامی ایران را مسدود کنند.

برای روسیه

تسلیحات و تجهیزات تولید ایران برای ارتش روسیه کمک اساسی بوده به‌ویژه در شرایط کمبود موشک، پهپادهای انتحاری به سلاح اصلی روسیه برای هدف قرار دادن اهداف نظامی و غیرنظامی در اوکراین تبدیل شده. ارزانی این پهپادها در مقایسه با هزینهٔ موشک‌هایی که اوکراین برای رهگیری آنها استفاده می‌کند بر اهمیت پهپادهای ایرانی برای روسیه افزوده است.

با ارسال احتمالی موشک به روسیه، درگیر شدن ایران در جنگی که کرملین آغاز کرده عمیق‌تر خواهد شد. کمک‌های ایران در تجارت و اقتصاد نیز شایان توجه است، به‌ویژه در بازار سیاه و مسیرهای دور زدن تحریم‌ها.

برای آمریکا

اظهارات مقامات آمریکایی نشان می‌دهد برآورد آنها از تهدیدهای ناشی از ایران و همکاری روسیه و ایران بازبینی شده: «ایران دیگر تهدیدی در خاورمیانه نیست، تهدید جهانی‌ست.» مداخله ایران در بحران غیرمنطقه‌ای نشان داده تهران مایل و قادر است خارج از حوزهٔ خود عمل کند و چنانچه روسیه این بحران را بیشتر به عمق اروپا ببرد، احتمالاً ایران از این رویکرد نیز حمایت می‌کند.

تهدید دیگر ناشی از همکاری بیشتر مسکو و تهران در حوزهٔ نظامی‌ست: «اگر فشار بر صنایع دفاعی روسیه افزایش یابد بعید نیست روسیه ناچار شود برای استفاده از قابلیت‌های صنعتی ایران فن‌آوری حساس را در اختیار این کشور قرار دهد.» تجربه‌اندوزی ایران از جنگ روسیه علیه اوکراین تهدید بسیار جدی و فوری‌ برای آمریکا و متحدانش در خاورمیانه به‌ویژه اسرائیل است.

پژوهشگران راند معتقد که هرچند جلوگیری از تجارت تجهیزات با کاربرد دوگانه بسیار دشوار است اما زمان آن فرارسیده که کنترل بر صادرات در آمریکا و کشورهای متحد سخت‌تر شود.

نتیجه‌گیری

چنانچه تحولی کلیدی داخل روسیه ویا ایران رخ ندهد و سیاست آمریکا در عرصهٔ جهانی و در مقابل این دو کشور تغییر نکند به احتمال زیاد همگرایی مسکو و تهران ادامه یابد. اما هنوز زود است که روابط روسیه و ایران را اساساً متفاوت با دورهٔ پیش از جنگ اوکراین بدانیم.

آیندهٔ این همکاری و ایجاد هم‌پیمانی بادوام به مهارت طرفین بستگی دارد. آنها باید قادر باشند در راستای تضمین منافع خود موارد اختلافی را حل کنند و در تعاملات خود با طرف‌های ثالث منافع هم‌پیمان خود را مدنظر داشته باشند.