زندان سپیدار اهواز: وضعیت تراژیک کودکان در بند زنان

داشتن تصویر روشن‌تر از زندگی کودکان داخل زندان‌های ایران کمک می‌کند تا نگاه دقیق‌تری به لزوم جداسازی مادران و کودکان از فضای زندان و نگهداری آن‌ها در محیطی امن، سالم و تحت نظارت کارشناسی داشته باشیم. در گزارشی که ۲۷ مهر ۱۴۰۲ در زمانه منتشر شد، به بررسی وضعیت کودکان در بند زنان زندان کچویی در استان البرز پرداختم.
در این گزارش، شرایط کودکان در بند زنان زندان سپیدار اهواز را با توجه به آخرین اطلاعات به دست آمده در مهر ۱۴۰۲ تشریح می‌کنم. در بخش‌هایی از این گزارش به تحقیق موسسه کودکان زندانیان در بهمن – اسفند ۱۴۰۰ درباره وضعیت کودکان در زندان‌های ایران، ارجاع داده‌ام. برای تهیه این گزارش، در مهر ۱۴۰۲، با دو زندانی سابق، که یکی از آن‌ها در پاییز و زمستان ۱۴۰۱ و دیگری در تابستان و پاییز ۱۴۰۲ در زندان سپیدار اهواز بوده‌اند، به صورت مستقیم گفت‌وگو کرده‌ام. همچنین دو نفر از زندانیان سابق این زندان که یکی از سال ۱۳۹۸ تا اواخر بهار ۱۴۰۲ و دیگری در تابستان و پاییز ۱۴۰۲ در این زندان بوده‌اند، با واسطه به سوالات من پاسخ دادند.
گزارشات و اخبار رسانه‌های رسمی و نیمه رسمی داخل ایران، گزارش سپیده قلیان، فعال مدنی و زندانی سیاسی، «تیلاپیا خون هورالعظیم را هورت می‌کشد»، که در سال ۱۳۹۹ توسط ایران وایر منتشر شد و یک گزارش حقوق بشری دیگر، سایر منابع تدوین این گزارش بوده‌‌اند.  
حامد فرمند، فعال حقوق کودکان و مدیر موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان

جایی برای بازی نیست 

بر اساس اطلاعات ما در مهر ماه ۱۴۰۲، دو کودک خردسال زیر دو سال، تنها کودکان بند زنان زندان سپیدار اهواز بودند. به دلیل ورود و خروج زندانیان و از جمله ورود زنان حامله یا بالا رفتن سن کودکان و سپرده شدن آن‌ها به خانواده یا بهزیستی، تعداد کودکان در هر زندانی از جمله سپیدار اهواز متغیر است.

بر اساس دانسته‌های یکی از افرادی که با او گفت‌وگو کردم، در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۰ کودک به همراه مادران‌شان در این زندان بوده‌اند. تعداد این کودکان در پاییز ۱۴۰۱، هم‌زمان با آغاز دستگیری‌های مرتبط با اعتراضات به قتل ژینا (مهسا) امینی، به ۴ تا ۶ کودک رسید. 

طبق منابع غیررسمی موجود، بند زنان زندان سپیدار اهواز احتمالا در سال ۱۳۸۸ افتتاح شده است. اولین رد پای کودکان داخل این بند نیز در اخبار رسمی مرتبط با بازدید رئیس وقت سازمان زندان‌ها از زندان سپیدار اهواز در سال ۱۳۹۴ دیده می‌شود. بر اساس اطلاعات موجود، این زندان، ۱۰ بند دارد که دو به دو روبه‌روی یک‌دیگر قرار گرفته‌اند. هر بند دارای ۹ تخت دو طبقه است. طبق گفته زندانیانی که در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱ در این زندان بوده‌اند، به جز مقطع دستگیری‌های گسترده پس از اعتراضات مرتبط با خیزش «زن، زندگی، آزادی»، بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ زن در این زندان نگهداری می‌شوند.

یک زندانی که از حدود سال ۱۳۹۸ در این زندان بوده، بر اساس مشاهدات خود و شنیده‌هایش از سایر زندانیان گفت که حداقل از سال ۱۳۹۶ یا ۱۳۹۷ مسئولان زندان، یکی از بندهای زندان سپیدار اهواز را به مهدکودک تبدیل کرده بودند. آن‌ها در ورودی این بند از سمت کریدور داخل سالن زندان را مسدود و ورودی جدید آن را از داخل هواخوری زندان ایجاد کرده بودند. کودکان تا سال ۱۳۹۹ ساعاتی از روز را می‌توانستند در این مهدکودک بگذرانند و به گفته زندانی سابق این زندان، یک مربی نیز برای کار با کودکان به مهدکودک می‌آمده است. در تحقیقات خود در بین اخبار رسمی، اطلاعاتی درباره راه اندازی و افتتاح این مهدکودک پیدا نکردم. 

با شیوع بیماری کرونا، مهدکودک بند زنان زندان سپیدار اهواز هم مانند اغلب مهدکودک‌های بندهای زنان در زندان‌های سراسر کشور، تعطیل شد. به گفته زندانی سابق این زندان، با قرار گرفتن سُرسُره و سایر اسباب‌بازی‌ها در بخشی از نمازخانه، تا مدتی کودکان از این بخش از زندان برای بازی و تفریح استفاده می‌کردند. اما مدتی از بعد، نمازخانه نیز به عنوان قرنطینه مورد استفاده قرار گرفت و بخش بازی کودکان تعطیل شد. 

زندانی سابق این زندان درباره وسایل بازی و تفریح کودکان گفت که «مداد رنگی،‌ عروسک، توپ و پازل» در اختیار کودکان بود. به گفته این فرد برخی از این وسایل قدیمی و فرسوده بودند. تناسب بین نیازهای روند رشد کودکان و وسایل آموزشی و بازی در اختیار آن‌ها برای ما روشن نیست. در تحقیقات موسسه کودکان زندانیان، به هیچ موردی که وسایل آموزشی متناسب با سن و نیاز رشد کودکان در اختیار آن‌ها باشد برخورد نکردیم. 

داشتن فضای مناسب دویدن و راه رفتن، از دیگر نیازهای کودکان است. هواخوری زندان سپیدار اهواز در پاییز و زمستان‌ از ۸ صبح تا ۵ عصر و در بهار و تابستان از ۸ صبح تا ۸ شب برای زندانیان قابل استفاده است. اما به گفته زندانی سابق این زندان، «آسفالت غیراستاندارد» حیاط، محیط مناسبی برای کودکان به خصوص کودکان خردسال نیست. 

Ad placeholder

همنشینی کودکان با موش و فاضلاب 

از سال ۱۳۹۷ و انتشار اولین شهادتنامه‌های زندانیان سیاسی مقیم بند زنان زندان سپیدار اهواز تا کنون، وضعیت نامناسب فاضلاب این زندان، در روایت‌های مختلف این زندانیان تکرار شده است. زندانی سابق این زندان در گفت‌وگویی گفت «فاضلاب زندان مرتب بالا می‌زند و از خود زندانی‌ها استفاده می‌کنند تا راه فاضلاب را باز کنند.» به این ترتیب با این که به گفته این فرد، زندانیان بهداشت فردی را رعایت می‌کنند، اما «موش حتی داخل خوابگاه‌ها هم رفت و آمد می‌کند.» با این وجود برخی از زندانیان شاهد بوده‌اند که هنگام توزیع غذا، غذای بندها را روی زمین می‌گذاشتند و حتی یک بار موش از روی غذای کودکان عبور ‌کرد.

زندانی سابق زندان سپیدار گفت که داخل نان‌هایشان «فضله موش» دیده‌ بودند. از طرف دیگر تا مدت‌ها سرویس‌های بهداشتی و تعدادی از دوش‌های حمام بند زنان زندان سپیدار اهواز دچار مشکل بود. به گفته زندانی سابق این زندان مسئولان تاسیسات زندان با بند مادران همکاری زیادی نمی‌کردند و رسیدگی به اشکالات فنی در این بند با تاخیر زیاد انجام می‌شده است. 

گرچه بنا به شهادت‌های موجود، کیفیت غذای زندان سپیدار اهواز «فوق‌العاده بد» است، اما اغلب زندانیان سابق تاکید کرده‌اند که «غذای کودکان جداست.» گرچه اطلاعات دقیقی از کیفیت غذای کودکان در اختیار نداریم،‌ اما یکی از زندانیان سابق آن را «خوب» توصیف کرده است.

بنا به مشاهدات زندانی سابقی که سال ۱۴۰۱ در این زندان بوده،‌ میوه، دو بار در هفته، به مقدار محدود و با کیفیت پایین در اختیار زندانیان قرار می‌گرفت. بنا به اطلاعات ما، سبزیجات از سبد غذایی زندانیان زن این زندان حذف شده بود. همچنین به دلیل نبود سیستم تصفیه آب مناسب، آب آشامیدنی زندان کیفیت مناسبی ندارد. از طرف دیگر، تعداد یخچال‌های موجود در بندها تناسبی با تعداد جمعیت آن‌ها ندارد و زندانیان امکان نگهداری طولانی مدت مواد غذایی خود را به خصوص به دلیل گرمای هوا در اهواز ندارند. 

بهداری بند زنان زندان سپیدار اهواز، یک پزشک عمومی و یک ماما دارد که به سلامت تمام زندانیان، از جمله زنان حامله، مادران و کودکان این زندان رسیدگی می‌کنند. 

Ad placeholder

زندگی کودکان، میان خون و خشونت 

«جو زندان، جو غمگینی بود.» این را زندانی سابق زندان سپیدار اهواز به من گفت و تاکید کرد گاهی هم اگر جشنی برگزار می‌شد، رقص و شادی زندانیان سانسور می‌شد.

پیش از این، سپیده قلیان که در سال ۱۳۹۸ در این زندان به سر برده بود در حساب توییتر (ایکس) خود نوشته بود:

اینجا رقص ممنوع است‌. دست هم‌دیگر را گرفتن ممنوع است. لباس تنگ، آستین کوتاه، پیراهن کوتاه تا کمر ممنوع است.

یک زندانی دیگر نیز که پاییز و تابستان ۱۴۰۲ در این زندان بوده، روایت می‌کند که مسئول فرهنگی بند زنان زندان سپیدار اهواز زندانیان را با صدای نوحه از خواب بیدار می‌کرده است. به گفته یکی دیگر از زندانیان سابق، کتابخانه این زندان بیشتر «کتاب‌های مذهبی یا رمان‌های سخیف» داشت. او همچنین از کمبود فعالیت‌های فرهنگی در این زندان گفت. بنا به اطلاعات ما، امکانات ورزشی خاصی نیز در بند زنان زندان سپیدار اهواز موجود نیست. این در حالی است که به گفته این زندانیان، بند زنان زندان سپیدار روانشناس ندارد، اما قرص به راحتی در اختیار زندانیان قرار می‌گیرد. 

هم گزارش منتشر شده در سال ۱۳۹۷ و هم گفت‌وگوی من با زندانی سابق زندان سپیدار اهواز از تکرار موارد خودزنی و خودکشی در این زندان می‌گویند. این زندانی سابق به من گفت که «روزی چند نمونه خودزنی» در بند زنان زندان سپیدار اتفاق می‌افتد. علاوه بر شرایط روانی حاکم بر زندان و نبود برنامه‌های تفریحی و آموزشی، رسیدگی نشدن به پرونده‌های حقوقی و امور اداری زندانیان نیز به فشار روانی بر آن‌ها اضافه می‌کند.

زندانی سابق این زندان از تهدید جانی کودک توسط مادرش برای رسیدن به خواسته اداری‌اش در زندان به من گفت. در حالی که یکی از زندانیان سیاسی سابق این زندان از «رفتار مناسب»‌ مسئول مددکاری بند زنان زندان سپیدار اهواز و تلاش او برای «رسیدگی به امور زندانیان» به من گفت، به نظر می‌رسد مانند سایر زندان‌ها، مشکلات ساختاری این زندان نیز با رفتار «مناسب» یک یا چند زندانبان حل نمی‌شود. 

علاوه بر خودزنی، به گفته زندانی سابق این زندان، حداقل روزی دو و گاهی تا پنج مورد دعوای خشن گروهی در بند زنان زندان سپیدار اهواز اتفاق می‌افتد. 

پیش از این موسسه کودکان زندانیان بر اساس شهادت خانم سپیده قلیان، خشونت فیزیکی و کلامی علیه کودکان ساکن این زندان در سال ۱۳۹۸ را مستند کرده بود. در حال حاضر موردی از چنین اشکالی از خشونت مشاهده نشده است. مسئولان زندان در زمان بروز دعوا یا خودزنی، کودکان را از داخل بندها به بیرون از کریدور منتقل می‌کنند. «با این حال آن‌ها مجددا به همان محیط خشن برمی‌گردند.» 

Ad placeholder

زندگی انسانی؛ حق کودک، مادر و تمام زندانیان

«مادران ترجیح می‌دهند کودکشان را به بهزیستی بسپرند،» تا این که در محیط پرتنش زندان باشند. اما طبق ماده ۵۲۳ آیین دادرسی کیفری مسئولان زندان‌ها موظفند جز در موارد خاص، کودک را تا دو سال از مادرش جدا نکنند.

ماندن کودکان بعد از سن دو سالگی نیز با تصمیم شورای طبقه بند زندان‌ می‌تواند تا سن شش سالگی تمدید شود. البته به گفته زندانی سابق بند زنان زندان سپیدار اهواز، هستند مادرانی هم که برای استفاده مالی، فرزندشان را با وجود داشتن نگهدارنده در بیرون از زندان، نزد خود نگاه می‌دارند. شرایط اقتصادی به خصوص به دلیل تبعیض‌های مبتنی بر جنسیت، می‌تواند مبنای چنین تصمیماتی باشد.

موسسه کودکان زندانیان نیز در تحقیق خود به موارد مشابهی برخورد کرده بود. خبرگزاری کار ایران (ایلنا) در گزارش خود در دی ۱۳۹۸ ضمن توضیح کار سخت روزانه بیشتر از ۸ ساعت با «دستمزد اندک» توسط زندانیان در بند زنان زندان سپیدار اهواز، می‌نویسد: «… زنانی که بار زندگی عزیزانشان در بیرون از زندان را هم بر دوش می‌کشند یا کودکانشان را در بندهای عمومی زندان بزرگ می‌کنند، حاضر به انجام کارهای سنگین‌تر نیز هستند…»

به این ترتیب زندان نیز نه تنها کمکی به شرایط اقتصادی این زنان زندانی نمی‌کند، بلکه از موقعیت آن‌ها سواستفاده می‌کند. آتنا دائمی در یادداشتی در سال ۱۴۰۱ درباره بیگاری زندانیان زن در زندان‌های اوین، قرچک و لاکان رشت توضیح داده بود. 

گرچه این گزارش، یافته‌های تحقیق موسسه کودکان زندانیان را، مبنی بر این که «زندان، جای کودکان نیست»، تایید می‌کند، اما تا رسیدن به قدم نهایی، یعنی جلوگیری از زندانی شدن مادران، صدور مجازات‌های جایگزین زندان برای آن‌ها و نگهداری کودکان و مادران در محیطی کاملا مجزا از زندان با شرایط بهداشتی، سلامتی و آموزشی ویژه با استاندارد بالا، قدم‌های اولیه مهمی باید برداشت تا شرایط برای کودکان و مادران‌شان تا رسیدن به وضعیت ایده‌آل، بهبود پیدا کند، شرایطی که البته در بسیاری از موارد، شایسته تمام زندانیان است.

استانداردهای لازم در زندان‌هایی که کودکان حضور دارند:

–       حضور دائمی پزشک اطفال
–       وجود غذا و آب آشامیدنی سالم
–       اسباب‌بازی و وسایل آموزشی به روز و متناسب با روند رشد کودک
–       محیط سالم و امن برای بازی و تحرک کودک
–       محیط به دور از خشونت و تنش
–       محیط دوستدار کودک شامل پرسنل آموزش دیده و نظارت بر رفتار بزرگسالان از جمله مادر با کودک
–       لوازم بهداشتی مورد نیاز
–       یخچال برای نگهداری مواد غذایی

یادآوری این نکته ضروری است که بدون رسانه مستقل و فعالیت امن نهادهای مدنی، نمی‌توان اطمینان پیدا کرد که آن چه گفته شد، در حال اجرا شدن است. بنابراین، گزارشات رسانه‌ای مرسوم که عمدتا بخشی از پروپاگاندای نظام قضایی محسوب می‌شوند، امنیت کودکان در زندان‌ها را ثابت نمی‌کنند.