نگاهی به «اخلاق و اقتصادِ» یوهان خرافلانت

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «اخلاق و اقتصاد» نوشته یوهان خرافلانت به تازگی با ترجمه وحید موسوی داور توسط انتشارات دُکسا به تازگی منتشر و روانه بازار نشر شده است.

یوهان خرافلانت (متولد ۱۹۶۰)، پژوهشگر هلندی، از سال ۲۰۰۰ استاد رشتة اقتصاد، تجارت و اخلاق در دانشگاه تیلبورخ هلند بوده است و با مرکز پایداری تیلبورخ همکاری دارد. او مقالات و کتاب‌هایی در زمینه‌های اخلاق تجارت، مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، کارآفرینی، سیاست‌گذاری اقتصادی و… نگاشته است.

پیچیدگی‌ها و پیشرفت‌های جهان امروز، بیش از پیش اهمیت آگاهی و شناخت علوم گوناگون را به بشر امروزی یادآور می‌شود. در همین‌راستا، رنگ باختن مرز میان رشته‌ها در جهت پاسخ‌گویی به پرسش‌های بی‌سابقه‌ی بشر، امری کاملاً نیکو و مسلم انگاشته می‌شود. یکی از کتب نوآورانه‌ای که مرز میان نظریه‌های اخلاقی از فضیلت‌گرایی تا اخلاق کانتی با علم اقتصاد را در نوردیده و آن‌ها را در حوزه‌ی سیاست‌ها و اقدامات اجرایی در سازوکار بازارهای آزاد به کار بسته است، کتاب اخلاق و اقتصاد است که اخیراً از سوی انتشارات وزین دُکسا منتشر گردیده است.

جهان امروز دهه‌ها پس از تجربه‌ گسست‌های اجتماعی و محیط زیستی که بخشی از آن ناشی از رفاه اقتصادی است، با این پرسش روبه‌رو شده‌است که رفاه و رشد اقتصادی تا چه اندازه می‌تواند به به‌زیستی انسان منجر شود. در حقیقت، بنیان آن‌چه که امروزه به‌منزله‌ی بازار آزاد و متضمن رفاه اقتصادی شناخته می‌شود را آدام اسمیت پی‌ریزی کرد. به زبان ساده، به زعم او طمع امر نیکویی است و کنش‌های منفعت طلبانه شخصی همان دستان نامرئیِ سازوکار قیمت‌گذاریِ بازارهای آزاد به شمار می‌روند که در نهایت به رفاه عمومی آحاد جامعه منجر می‌شوند. البته که نمی‌توان دگرگونی‌های مثبتی که نظام اقتصادی بازار آزاد بر زندگی بشر داشته است، مانند کالاهای باکیفیت، حق انتخاب بیش‌تر و شانس کسب سودهای بالاتر را یکسره منکر شد اما چشم‌پوشی از مضراتی که امروزه به گسست‌های ژرف و جبران‌ناپذیری برای بشر امروزی و زیستگاه او بدل شده است، عادلانه نخواهد بود. از مهم‌ترین آسیب‌های نظام بازار آزاد می‌توان به تخریب‌های محیط زیستی و تغییراتی اقلیمی اشاره کرد که در روند تولید و مصرف، زیستگاه انسان را دستخوش آسیب‌های جبران‌ناپذیری قرار داده‌اند.

البته ساحت زیستی انسان تنها عرصه‌ای نیست که توسط نظام منفعت طلبانه بازار آزاد دستخوش دگرگونی شده‌است، در واقع، دگرگونی‌ها و گسست‌ها در ساحت اجتماعی که همان نابرابری و شکاف طبقاتی به‌شمار می‌روند، برای بشر امروزی ملموس‌تر و ناگوارتر هستند. با نگاهی کوتاه به فواید و مضررات نظام اقتصادی بازار آزاد، اکنون این پرسش مطرح است که چگونه می‌توان در جهت بهینه‌سازی این نظام اقتصادی که نظام حاکم در اکثر کشورهای توسعه‌یافته به‌شمار می‌رود، گام برداشت و با تأثیرات مخرب آن به مقابله پرداخت. به بیان دیگر، سال‌ها است، به ویژه پس از دفاعیاتی که فیلسوفانی چون توماس هابز، جان لاک و آدام اسمیت از بازار آزاد ارائه کردند و در آن، پیگیری نفع شخصی و اقدامات منفعت‌طلبانه را ضامن تحرک و رشد اقتصادی دانستند، اقتصاددانان با این پرسش روبه‌رو شده‌اند که آیا می‌توان رویکردی بین‌رشته‌ای به علم اقتصاد داشت و آن را با معیارها و سنجه‌های اخلاقی به بررسی و قضاوت نشست.

پرسشی بسیار بنیادین و حیاتی که پاسخ به آن می‌تواند راهگشای بسیاری از بن‌بست‌های اخلاقی و فلسفی در علمی باشد که با زندگی و تجربه هر روز بشر پیوندی تنگاتنگ و ناگسستنی دارد. در راستای پاسخ‌گویی به این پرسش و به منظور برجسته‌سازی جنبه‌های اجتماعی و اخلاقی علم اقتصاد، رویکردهای بین رشته‌ای مؤثری شکل گرفته‌اند که بیش از پیش بر نیاز کاربرد سنجه‌های اخلاقی در علم اقتصاد تأکید دارند.

به‌کارگیری نوعی اخلاق‌شناسی اقتصادی در حوزه نظام‌های اقتصادی بازار آزاد از جمله نکات کتاب است که نویسنده در آن تلاش کرده تأثیر بازار آزاد را با سه رویکرد اخلاقی بنیادین بررسی کند. این سه رویکرد که در بخش‌های جداگانه کتاب به تفصیل به آن‌ها پرداخته شده است عبارت هستند از فایده‌گرایی، اخلاق شناسی اصل‌محور و اخلاق‌شناسی فضیلت.

به بیان دیگر، نویسنده در این کتاب، پیوندی نظام‌مند میان پژوهش‌های تجربی با پرسش‌های اخلاقی برقرار کرده است و در این میان تمرکز خود را بر روی موضوعاتی بنیادین چون شادکامی، نابرابری و فضیلت‌های اخلاقی قرار داده است. کتاب اخلاق و اقتصاد شامل چهار بخش و دوازده فصل است که در بخش نخست، با عنوان «بازارهای آزاد، رفاه و شادکامی»، نهادهای بازار آزاد را از منظر شادکامی ارزیابی می‌کند.

بخش دوم با عنوان «بازارهای آزاد، حقوق و نابرابری» به بررسی بازارهای آزاد از دیدگاه‌های اصل‌بنیادِ اخلاق‌شناسی حقوق و عدالت می‌پردازد. در ادامه، در بخش سوم با عنوان «بازارهای آزاد، فضیلت‌ها و شادکامی»، رابطه‌ی میان نهادهای بازار آزاد، فضیلت‌مندی بازیگران بازار و شادکامی را با کمک اخلاق‌شناسی فضیلت محل تمرکز قرار دارد. و در نهایت بخش پایانی کتاب با عنوان «ادغام و یکپارچگی»، روشی علمی برای کاربرد این سه رویکرد اخلاقی در ارزیابی اخلاقی طرح‌ها و سیاست‌های اقتصادی مشخص که هدف‌شان ارتقای نهادهای بازار است، ارائه می‌کند.

این کتاب، به ادعای نویسنده آنکه اکنون استاد اقتصاد و مدیریت دانشگاه تیلبرگ هلند است، می‌تواند به عنوان منبع اصلی برای درسِ اخلاق اقتصادی استفاده شود؛ زیرا به زعم او امروز در ادبیات اقتصادی، کتاب‌های بسیار کمی یافت می‌شوند که به دانشجویان بیاموزند تا به‌طور اصولی درباره‌ی ارتباط اخلاق اقتصادی با تحقیقات تجربی نوین در اقتصاد که متمرکز بر نهادهای بازار آزاد هستند بیندیشند.