جایگاه مصرف گوشت در ایران/ انواع فرآورده‌های گوشتی و چالش‌های آن

ایسنا/آذربایجان شرقی عضو هیات علمی گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز، انواع فرآورده‌های گوشتی و چالش‌های آن در ایران را تشریح کرد.

دکتر کاظم علیرضالو در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص جایگاه مصرف گوشت در تغذیه‌ی انسان، اظهار کرد: اگر نگاهی به اقلام و محصولات غذایی که انسان مصرف می‌کند، بیندازیم، می‌بینیم که «گوشت» به دلیل دارابودن اسیدهای آمینه ضروری، اسیدهای چرب ضروری و مواد معدنی، حاوی ترکیبات مغذی بسیاری بوده و جایگاه ویژه‌ و نقش مهمی در تغذیه انسان دارد.

وی افزود: گوشت در بافت خود، آب فراوان و مواد مغذی بسیاری دارد و فعالیت‌های آنتی اکسیدانی آن کم است؛ بنابراین به راحتی توسط میکرو ارگانیسم‌ها، فاسد شده و زمان ماندگاری و بازارپسندی آن نیز کاهش می‌یابد. از سوی دیگر یکسری میکروارگانیسم‌ها به‌عنوان عامل ایجاد بیماری‌های گوارشی می‌توانند در گوشت رشد کرده و در نهایت موجب بروز بیماری‌های روده‌ای و معده‌ای در انسان می‌شوند.

تنوع بالای فرآورده‌های گوشتی تولیدی در کشورهای مختلف جهان

دانشیار گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده‌ی کشاورزی دانشگاه تبریز ادامه داد: با نگاهی به آمار مصرف گوشت و فرآورده‌های گوشتی در دنیا می‌بینم که سرانه‌ی مصرف گوشت و فرآورده‌های گوشتی در کشورهای مختلف جهان مثل ایالات متحده‌ی آمریکا و آلمان بیش از ۷۰ کیلوگرم در سال است و از سویی نیز تنوع بالایی در فرآورده‌های گوشتی تولیدی در این کشورها وجود دارد. مثلا در کشورهای اروپایی مثل آلمان، فرانسه و لهستان حداقل ۵۰ نوع محصول گوشتی تولید می‌شود، در حالی که در ایران تنها چهار الی پنج نوع فرآورده‌ی گوشتی وجود دارد.

وی در تشریح انواع فرآورده‌های گوشتی موجود در ایران، گفت: چهار نوع محصول گوشتی در کشور وجود دارد که یکی از آن‌ها، فرآورده‌های گوشتی حرارت دیده هستند که انواع سوسیس‌ و کالباس‌ با این روش تهیه می‌شوند و علی‌رغم این‌که ما هر یک از انواع سوسیس‌ مثل فرانکفورتر، بلغاری، کوکتل و هات داگ (ساده و پنیری) را فرآورده‌های جدا از هم می‌دانیم، اما تمامی این فرآورده‌ها، یک نوع فرآورده محسوب می‌شوند، زیرا تکنولوژی تولید آن‌ها یکسان است. حتی کالباس‌های مختلف حاوی گوشت‌های نمایشی، قارچ، پسته و مغزهای مختلف نیز در زیرمجموعه‌ی فرآورده‌های حرارت دیده قرار دارند.

علیرضالو افزود: در کشور ما رایج شده که می‌توان کالباس را به شکل خام خورد ولی سوسیس را باید حتما سرخ کرد، در حالی که هر دوی آن‌ها یک محصول بوده و فرق اصلی آن‌ها تنها در میزان آب، گوشت و قطر فراورده است و مصرف بدون سرخ کردن هیچ یک ایرادی ندارد. زیرا سوسیس و کالباس­‌ها در کارخانه با تکنولوژی یکسان فراوری و حرارت می­بینند و باکتری‌های بیماری زا و عامل فساد آن‌ها از بین می‌رود.

وی ادامه داد: دومین فرآورده‌ گوشتی در ایران مربوط به برگرها است که باید به شکل منجمد نگهداری و نهایتا سرخ شوند. سومین فرآورده گوشتی شامل انواع گوشت‌های عمل آوری شده است. مثلا انواع گوشت را می‌­توان با انواع ادویه‌­ها و عصاره­‌های گیاهی طعم دار کرد و یا با استفاده از انواع آردهای سوخاری پوشش داد و سپس به صورت گریل به مصرف رساند.

دانشیار گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده‌ی کشاورزی  دانشگاه تبریز اظهار کرد: چهارمین فرآورده گوشتی در ایران نیز نوع دیگری از گوشت‌های عمل آوری شده است که مثلا برخی از کارخانجات، گوشت را به صورت فیله برش داده و در اتاقک دود تیمار و فرآوری کرده و به شکل بسته بندی تحت خلا وارد بازار می‌کنند. همچنین مطابق توضیح ایشان ناگت‌­ها پنجمین فرآورده گوشتی تولیدی در ایران هست که معمولا با گوشت چرخ شده مرغ و پوشش دادن با آرد سوخاری تولید و به شکل منجمد نگهداری می­‌شود و حتما قبل از مصرف باید سرخ شوند.

وی با بیان این‌که برخی فرآورده‌های گوشتی دیگری مثل سوجوک از ترکیه وارد می­‌شوند که با روش تخمیری تولید شده‌اند، اظهار کرد: فرآورده‌های گوشتی به شیوه‌های خشک شده، نیمه خشک شده، گوشت‌های پروبیوتیک، انواع گوشت‌های طعم داده شده، گوشت‌­های گیاهی و انواع سوسیس‌های خام می‌توانند در کشورمان تولید شوند. جدا از بحث تکنولوژی تولید و فرمولاسیون فرآورده‌های گوشتی، می‌توان از انواع پوشش‌های مختلف برای بسته بندی فرآورده‌ها به جای پوشش‌های پلی آمیدی استفاده کرد. یکی از تنوع‌هایی که می‌توان در این خصوص داشت، استفاده از پوشش‌های طبیعی مثل روده و پوست حیوان است که این پوشش‌ها به خاطر چربی سطحی، می‌توانند عطر و طعم منحصر به فردی به سوسیس‌­ها بدهند.

مشکلات مصرف پایین گوشت و انواع فرآورده‌های گوشتی در ایران

علیرضالو خاطرنشان کرد: برحسب تنوعی که در دنیا وجود دارد، مصرف انواع فرآورده‌های گوشتی زیاد است. سرانه‌ی مصرف گوشت و فرآورده‌های گوشتی در کشور ترکیه بیش از ۱۵ کیلوگرم ولی سرانه مصرف در ایران حدود چهار الی شش کیلوگرم است.

وی ادامه داد: سه معضل مهم در زمینه مصرف پایین گوشت و انواع فرآورده‌های گوشتی در ایران وجود دارد که نخستین دلیل آن مربوط به قیمت بالای گوشت است و باعث می‌شود تا مصرف آن در کشورمان طی سال‌های اخیر کاهش یابد. در کشورهای مختلف برای جبران این کاهش مصرف ناشی از افزایش قیمت گوشت، عرضه‌ی فرآورده‌های گوشتی با درصد گوشت پایین‌تر یا ترکیب گوشت قرمز با گوشت مرغ مدنظر قرار می‌گیرد.

وی همچنین افزود: دلیل دوم مصرف پایین فرآورده‌های گوشتی در ایران مربوط به تقلباتی مانند کاربرد گوشت­‌های غیرحلال و یا افزودن بافت­‌های غیرمجاز مانند پوست، سنگدان و جگر مرغ است. فعالیت یکسری کارگاه‌های زیرزمینی برای تولید انواع فرآورده‌های گوشتی غیرمجاز در سال‌های گذشته باعث شده تا مردم ایران نسبت به چنین فرآورده‌هایی شک و تردید داشته باشند؛ اما خوشبختانه در حال حاضر تمامی این تقلبات با استفاده از تکنیک‌های جدیدی مثل PCR و روش‌های ژنتیکی، قابل شناسایی بوده و اگر کارخانه و کارگاهی از گوشت الاغ، اسب یا هر حیوان حرام گوشتی در فرآورده‌هایش استفاده کند، این موارد به راحتی با یک توالی یابی ژنتیکی قابل شناسایی هستند. البته توالی ژنتیکی پوست، سنگدان و جگر مرغ نیز با گوشت مرغ متفاوت است‌، بنابراین اگر در فرآورده‌ای از اندام‌های غیرمجاز مذکور استفاده شود، به راحتی با استفاده از روش توالی ژنتیکی قابل شناسایی هستند؛ حتی در استان ما نیز کارخانجاتی بودند که از پوست مرغ استفاده می‌کردند که طی سال‌های اخیر شناسایی و پلمب شده‌اند.

دانشیار گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده‌ی کشاورزی  دانشگاه تبریز افزود: دلیل سوم پایین بودن مصرف گوشت و فرآورده‌های گوشتی در ایران مربوط به فرمولاسیون آن‌ها است. در فرمولاسیون انواع فرآورده‌­های گوشتی غیر از گوشت، ترکیباتی مانند انواع چربی‌های حیوانی یا روغن‌های گیاهی، انواع چاشنی­‌ها و ادویه ­جات، آب و یخ، نشاسته و پروتئین‌های گیاهی و حیوانی مانند پودر پروتئین سویا، پودر آب پنیر و گلوتن گندم، اسید آسکوربیک، نیتریت/نیترات سدیم و پلی فسفات مورد استفاده قرار می­‌گیرند.

عوامل منفی فرمولاسیون انواع فرآورده­‌های گوشتی

وی ادامه داد: با استفاده از تجربیاتی که در طول ۱۰ سال تحقیقاتم بر روی انواع فرآورده‌های گوشتی به دست آوردم، متوجه شده‌ام که چهار عامل منفی می‌­تواند فرمولاسیون انواع فرآورده­‌های گوشتی به ویژه سوسیس و کالباس را تحت تاثیر قرار دهد. نخستین معضل مربوط به چربی‌های حیوانی است که حاوی اسیدهای چرب اشباع بوده و به راحتی در داخل رگ‌های خونی رسوب می‌کنند و پس از مصرف می‌توانند منجر به افزایش فشار خون، کلسترول بد (LDL) و بروز مشکلات قلبی و عروقی و مغزی شوند.

علیرضالو گفت: معضل دوم در تولید گوشت و فرآورده‌های گوشتی مربوط به نمک می‌شود که حدود دو درصد از فرمولاسیون یک سوسیس و کالباس در ایران، نمک طعام است. متاسفانه در ایران مصرف نمک حدود دو الی سه برابر مقدار توصیه شده سازمان بهداشت جهانی است. مقدار مصرف مجاز نمک برای هر فرد بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی حدود پنج گرم در روز است که این مقدار باید از طریق مواد غذایی مختلف و مصرف مستقیم نمک جذب بدن شود ولی این رقم در ایران حدود ۱۲ الی ۱۵ گرم است.

وی با بیان این‌که نمک جذب شده به بدن شامل نمک‌های داخل انواع موادغذایی، زمان آشپزی و اضافه کردن به غذا در سر سفره می‌شود، افزود: ورود مقدار بالایی از نمک به بدن، یکسری معضلات را به همراه دارد که شامل افزایش فشارخون و بروز سکته‌های قلبی و مغزی، تحریک رشد هلیکوباکتری پیلوری در معده و زخم معده ناشی از آن و مشکلات گوارشی می‌شود. ورود سدیم زیاد از طریق نمک به داخل بدن باعث دفع کلسیم از کلیه خواهد شد، بنابراین کسانی که زیاد از نمک مصرف می‌کنند، در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند.

این استاد دانشگاه تبریز در خصوص جایگزین نمک در فرآورده‌­های گوشتی، اظهار کرد: می‌توان به جای نمک‌های معمولی از نمک‌های کم سدیم استفاده کرد که در این نوع از نمک‌ها، ۵۰ درصد از سدیم موجود در نمک کاهش یافته و گویی مصرف نمک ۵۰ درصد کاهش می‌یابد. برای تولید نمک‌های کم سدیم به جای سدیم از پتاسیم استفاده می‌شود؛ در نتیجه بخشی از سدیم موجود در نمک کاهش و پتاسیم جایگزین شده و از بروز مشکلات دفع کلسیم، زخم معده، فشارخون و سکته‌های قلبی و عروقی جلوگیری خواهد شد.

وی افزود: سومین معضل مربوط به مصرف گوشت و فرآورده‌های گوشتی، وجود فسفات است. فسفات به منظور جذب آب در گوشت و فرآورده‌های گوشتی استفاده می‌شود و هنگام سرخ کردن سوسیس در خانه نیز هرچقدر سوسیس بیشتر حجیم شود، یعنی فسفات بیشتری دارد. وی با بیان اینکه وجود فسفات یکسری معایب و مزایایی دارد، اظهار کرد: فسفات می‌تواند کلسیم و منیزیم موردنیاز بدن را در داخل سیستم گوارشی بلوکه کند و لذا کسانی که سوسیس و کالباس زیاد مصرف می‌کنند از جذب کلسیم موجود در مواد غذایی مانند شیر جلوگیری می­‌شود.

دانشیار گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده‌ی کشاورزی دانشگاه تبریز ادامه داد: انواع پروتئین‌های گیاهی مثل پروتئین‌های موجود در گندم، سویا، نخود و پروتئین‌های حیوانی مثل ژلاتین می‌توانند جایگزین فسفات شوند ولی فسفات به جز جذب آب، خاصیت آنتی اکسیدانی هم دارد که استفاده از ترکیبات گیاهی می‌توانند اثرات فسفات را جبران کنند. وی افزود: انواع ادویه جات مختلف مثل خردل، جوزهندی، زردچوبه و رزماری نیز در گوشت و فرآورده‌های گوشتی داریم که همگی علاوه بر اینکه ویژگی طعم را به فرآورده می‌دهند، می‌توانند اثرات آنتی اکسیدانی هم داشته و جایگزین خوبی برای اثرات آنتی اکسیدانی فسفات در فرآورده‌های گوشتی باشند.

علیرضالو با بیان این‌که چهارمین معضل در بحث گوشت و فرآورده‌های گوشتی وجود «نیتریت سدیم» است، ادامه داد: این ماده به خاطر سه هدف اصلی به سوسیس و کالباس اضافه می‌شود. نخستین هدف، جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌های عامل ایجاد بیماری، فساد و افزایش ماندگاری سوسیس و کالباس است. دومین هدف، اثرات آنتی اکسیدانی نیتریت سدیم است که می‌تواند جلوی اکسیداسیون چربی‌ها را بگیرد و از ایجاد بوی نامطلوب جلوگیری کند و ماندگاری را افزایش دهد. مورد سوم نیز مربوط به ایجاد رنگ پایدار در گوشت و فرآورده‌­های گوشتی است. نیتریت می‌تواند با میوگلوبین موجود در گوشت (رنگدانه قرمز گوشت) واکنش دهد و با تولید نیتروزیل میوگلوبین پایدار از تغییرات منفی رنگ گوشت یا فرآورده‌های گوشتی جلوگیری کند.

وی اظهار کرد: بر این اساس دلیل عدم تغییر رنگ گوشت چرخ کرده با چند روز ماندگاری در هایپرمارکت‌ها به خاطر افزودن نیتریت سدیم به آن است، در حالی که اگر همان گوشت چرخ کرده را در داخل یخچال خانه قرار دهیم، در عرض یک روز رنگ قهوه‌ای در سطح گوشت به وجود می‌آید.

دانشیار گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده‌ی کشاورزی  دانشگاه تبریز افزود: وجود نیتریت سدیم در گوشت و فرآورده‌های گوشتی یکسری مضراتی هم می‌تواند داشته باشد که اولین و مهمترین آن امکان ترکیب با اسیدهای آمینه‌ی نوع دوم و تولید نیتروزآمین‌ها است که ترکیباتی سمی بوده و اگر وارد خون شوند، می‌توانند موجب بروز انواع سرطان‌ و کم خونی در زنان و مردان شوند. بروز مشکلاتی چون «یرقان» و افزایش سقط جنین نیز از جمله مواردی است که در مصرف کنندگان گوشت و فرآورده‌ها گوشتی حاوی نیتریت سدیم دیده شده است.

وی تاکید کرد: با توجه به معضلات کنونی موجود در گوشت و فرآورده‌های گوشتی، اگر یک فرد سالم که مسن یا کودک نبوده و بیماری خاصی نیز نداشته باشد، از گوشت و فرآورده‌های گوشتی موجود بازار مصرف کند، مشکل چندانی به وجود نخواهد آمد اما چون اغلب مصرف کنندگان این موادغذایی از گروه سنی پایین بوده و افراد سالخورده و بیمار نیز جزو مصرف کنندگان هستند، پس باید تمامی چهار معضل موجود در فرآورده‌های گوشتی رفع شوند تا تمامی افراد بتوانند با خیال راحت از این مواد غذایی استفاده کنند.

راهکارهای رفع عوامل منفی فرآورده های گوشتی

علیرضالو تاکید کرد: این چهار معضل مهم در گوشت و فرآورده‌های گوشتی که موجب کاهش مصرف آن‌ها شده است، باید بهبود یافته و راهکارهای حل آن‌ها را بیابیم. ما در راستای حل تمامی این چهار معضل، تحقیقاتی انجام داده­ایم و به نتایجی مطلوبی نیز دست پیدا کرده­‌ایم. در مورد چربی‌های حیوانی و اسیدهای چرب اشباع می‌توان از انواع اولئوژل­‌ها و هیدروژل‌ها و ترکیبی از آن‌ها استفاده کرد که بر پایه موم­‌های گیاهی و حیوانی، مونوگلیسریدها و انواع کربوهیدرات‌ها هستند و همان کار چربی را می‌توانند انجام دهند.

وی افزود: چربی می‌تواند عامل ایجاد عطر و طعم مواد غذایی باشد و بافت آن را منسجم و پایدار کند. اولئوژل­‌ها و هیدروژل‌ها، می‌توانند این کارها را انجام دهند و مشکلات چربی‌ها را نداشته باشند. این ژل‌ها توسط بدن تجزیه نمی‌شوند بنابراین به راحتی می‌توانند به عنوان فیبر به سیستم گوارشی انسان کمک کنند تا هضم و جذب در سیستم به خوبی انجام گرفته و از بروز مشکلاتی چون یبوست جلوگیری کنند.

وی در خصوص جایگزین‌های نیتریت سدیم در صنعت گوشت نیز گفت: ما به مدت هفت سال بر روی این موضوع کار کرده و به یکسری راه حل‌های خوبی هم رسیده‌ایم. به طور کلی می‌توان از ترکیبات طبیعی، مثل انواع اسانس‌ها، عصاره‌های گیاهی و ترکیبات شاخص موجود در آن‌ها استفاده کرد. مثلا در عصاره‌ی برگ زیتون، ترکیب اولئوروپین وجود دارد که می‌تواند به عنوان یک ترکیب آنتی اکسیدان در فرآورده‌های گوشتی استفاده شود. با توجه به این‌که نیتریت سدیم، سه کارکرد مهم در گوشت و فرآورده‌های گوشتی دارد، پس باید از ترکیبات طبیعی به صورت مخلوط استفاده کنیم تا بتواند جایگزین خوبی برای نیتریت سدیم باشند.

علیرضالو ادامه داد: طی هفت سال، انواع ترکیبات ضدمیکروبی گیاهی را به شکل جداگانه و در ترکیب با هم استفاده کرده و به این ترکیب جایگزین نیتریت سدیم دست یافتیم. این پودر حاوی سه ترکیب عصاره‌ی چغندر قرمز، اسانس گیاه درمنه و ترکیب ضدمیکروبی طبیعی اپسیلون پلی لایزین را که از باکتری استرپتومایسس آلبولوس تولید می‌شود، تولید کردیم که جایگزین مناسبی برای نیتریت سدیم خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: عصاره چغندر قرمز حاوی ترکیبات فنولیک بوده و خاصیت آنتی اکسیدانی و ضدمیکروبی دارد. از سویی دیگر عصاره چغندرقرمز حاوی بتالائین بوده و می‌تواند رنگ قرمز و صورتی را برای گوشت و فرآورده‌های گوشتی ایجاد کند. از سوی دیگر عصاره چغندر قرمز حاوی نیتریت طبیعی بوده و نقش نگهدارندگی خود بدون تولید نیتروزآمین سمی را می‌­تواند اعمال کند. اسانس گیاه درمنه نیز دارای خواص ضدمیکروبی بسیار بالایی بوده و ترکیب اپسیلون پلی لیزین نیز بر روی باکتری‌­ها، کپک­‌ها، مخمرها و ویروس‌ها اثر ضدمیکروبی دارد و از لحاظ سلامتی مشکلی ایجاد نمی‌کند.‌

علیرضالو ادامه داد: فرآورده‌های گوشتی که با روش‌های گفته شده تعدیل یافته و معضلات آن‌ها رفع می‌شوند، دارای رایحه جذاب، سالم و بازارپسندی مطلوبی هستند و طعم بسیار بهتری نسبت به فرآورده‌های کنونی دارند.

کارخانه‌ها در برابر تغییر فرمولاسیون مقاومت می‌کنند

وی اظهار کرد: اکنون هیچ فرآورده گوشتی که واقعا بتواند چهار معضل مربوطه را برای کودکان و افراد مسن نداشته باشد، در ایران وجود ندارد. راهکارهای ساده‌ای برای حل آن‌ها وجود دارد ولی کارخانه ها در برابر تغییر فرمولاسیون مقاومت می‌کنند. چندین بار نیز به انواع کارخانه‌ها رفتیم ولی آن‌ها تنها در مرحله تحقیق حمایت کرده و در عمل تمایل چندانی نشان ندادند.

وی با بیان این‌که در این پژوهش‌­ها، تمامی جنبه‌های مختلف در سوسیس نهایی بررسی شده است، گفت: دلیل عدم همکاری کارخانجات در وهله‌ی اول مربوط به قیمت و هزینه ترکیبات جایگزین نیتریت سدیم مخصوصا اپسیلون پلی لایزین است که یک ترکیب وارداتی بوده و قطعا بر روی قیمت تاثیر می‌گذارد اما بر اساس محاسبات ما، هر کیلوگرم از سوسیس بلغاری حدود ۲۸۰ هزار تومان هزینه دارد که استفاده از ترکیب موردنظر در هر کیلوگرم از این سوسیس حدود ۱۵ الی ۲۰ هزار تومان منجر به افزایش قیمت می‌شود که این رقم در مقابل فواید آن قطعا چندان قابل توجه نیست.

علیرضالو خاطرنشان کرد: دلیل دیگر عدم حمایت کارخانه‌ها از این ترکیب نیز این است که از نتیجه ممکن می‌ترسند زیرا هنوز استانداردسازی نشده‌ است و برخی کارخانه‌ها اکنون روزانه بین ۳۰ الی ۴۰ تن فرآورده تولید می‌کنند و نگران این موضوع هستند که اگر به جای نیتریت سدیم از این ترکیبات استفاده کرده و اگر در صورت بروز مشکل، باید ۴۰ تن فرآورده دور ریخته شود.

تست فرمولاسیون‌های جدید سوسیس و کالباس

دانشیار گروه علوم و صنایع غذایی دانشکده‌ی کشاورزی دانشگاه تبریز افزود: برای این کار باید فرمولاسیون‌های جدید سوسیس و کالباس به شکل ثابت و محکم تولید و پس از تغذیه در نمونه‌های حیوانی تست شوند که در این راستا با دانشکده تغذیه دانشگاه علوم پزشکی تبریز هماهنگی‌های مربوطه انجام گرفته و قرار است تا فرآورده‌های گوشتی تولیدی در این دانشکده مورد بررسی قرار گیرند و انواع ترکیبات مضر مثل محتوای چربی، کلسترول بد و نیتروزآمین در خون حیوانات تست شوند و پس از تایید آزمایشات بر روی حیوانات و سپس نمونه‌­های انسانی، استانداردسازی انجام گرفته و توسط سازمان غذا و دارو به کارخانه ها ابلاغ شود.

وی تاکید کرد: امیدواریم طی شش ماه آینده بتوانیم این تحقیق را به مرحله استانداردسازی برسانیم تا پس از ابلاغ به کارخانه‌ها، بتوان با خیال راحت از این فرآورده‌های طبیعی استفاده کرد.

عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز خاطرنشان کرد: فرآورده‌های گوشتی به لحاظ قیمت، بازارپسندی و مقبولیت عطر و طعم می‌توانند جایگزین خوبی برای گوشت شوند ولی باید مشکلات آن‌ها مرتفع شوند. امیدواریم چنین فرآورده‌های گوشتی برای اولین بار در دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز به صورت پایلوت در ساختمان خلعت پوشان تولید شود و بتوانیم این محصولات گوشتی سالم را ابتدا به همکاران دانشگاه و سپس به شهر تبریز، استان و در نهایت به کشورمان تعمیم دهیم. اگر این فرآورده‌­ها تولید شوند، نه تنها افراد سالم بلکه کودکان و بزرگسالان و افراد مسن هم با خیال می‌توانند از آن مصرف کنند.

انتهای پیام