ویژگی‌های منحصربه‌فرد باغستان سنتی قزوین برای ثبت جهانی

ایسنا/قزوین دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان گفت: دانش بومی آبیاری سیلابی و تنوع زیستی ارزشمند باغستان از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد باغستان سنتی قزوین است که مورد توجه داوران بین‌المللی قرار گرفته‌ تا این میراث کشاورزی در جیاس به ثبت برسد.

مریم شهبازی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص ثبت باغستان سنتی قزوین در جیاس، اظهار کرد: نظام‌های کشاورزی مهم میراث جهانی، جیاس (GIAHS) در سال ۲۰۰۲ به‌عنوان یک برنامه راهبردی از سوی سازمان خواروبار جهانی (فائو) مطرح شد. این برنامه مختص سیستم‌های کشاورزی است که ریشه در دانش بومی کشاورزی یک کشور داشته و با هدف تأمین امنیت غذایی مردم و در سازگاری کامل با اکوسیستم منطقه طراحی شده‌اند. معیشت و امنیت غذایی مردم محلی، تنوع زیستی کشاورزی، دانش بومی، چشم‌انداز بصری و ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی معیارهای پنجگانه اصلی جیاس هستند.

وی ادامه داد: تا کنون پنج نظام کشاورزی کشورمان به عنوان میراث مهم جهانی در فائو ثبت شده و سه پیشنهاد دیگر نیز در دست بررسی هستند که از آن جمله می‌توان به انجیر استهبانات در شیراز، تولید انگور و فرآورده‌های آن در جوزان ملایر همدان و زراعت سنتی زعفران در گناباد استان خراسان رضوی اشاره کرد. از این نظر ایران رتبه چهارم جهانی را از نظر تعداد سایت‌های ثبت شده به خود اختصاص داده است.

عضو هیات مدیره انجمن توسعه حیات شهر بیان کرد: ثبت جهانی نظام‌های کشاورزی جیاس علاوه بر صیانت پایدار توسعه روستاها و افزایش درآمد روستاییان، تعاملات فرهنگی هدفمند را نیز افزایش می‌دهد. محصولاتی که نشان یا لوگوی جیاس را داشته باشند تا ۵ برابر قیمت در بازارهای جهانی به فروش می‌رسند.

وی افزود: دبیرخانه جیاس در ایران در مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهادکشاورزی قرار دارد. در فرآیند ثبت جیاس مراحل مختلفی وجود دارد که باغستان سنتی قزوین این مراحل از جمله بازدید نماینده ویژه و مشاور علمی دبیرخانه جیاس فائو، جناب آقای پروفسور سلیم ذکری از ساختار و توانمندی‌های باغستان را در شهریور ماه جاری با موفقیت پشت سر گذاشته است و در مسیر ثبت جهانی به عنوان میراث جهانی کشاورزی قرار دارد.

دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان گفت: انجمن توسعه حیات شهر به صورت داوطلبانه از اسفند ۱۳۹۹ وارد فرآیند ثبت باغستان سنتی قزوین در فهرست نظام‌های ارزشمند کشاورزی جهانی (جیاس) در فائو شد و اقدام به تهیه پروپوزال کرد. این پروپوزال به زبان انگلیسی و مطابق دستورالعمل فائو در ۱۸۰ صفحه و با تعامل با سازمان جهاد کشاورزی استان تهیه شده است. باغستان و پروپوزال تهیه شده در حین مراحل داوری مورد تحسین کمیته علمی بین‌المللی جیاس قرار گرفت.

وی تصریح کرد: پس از ثبت در فهرست جیاس، باغستان می‌تواند دارای یک شناسنامه بین‌المللی باشد و برمبنای آن نشان جغرافیایی نیز خواهد داشت. بدیهی است از این طریق محصولات باغستان جایگاه بهتری در بازارهای بین‌الملل پیدا خواهد کرد. همچنین گردشگری کشاورزی از دیگر مواردی است که به صورت ویژه مورد توجه قرار خواهد گرفت.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: از دید داوران بین‌المللی، باغستان سنتی قزوین همه عناصر جیاس را دارد و نمایانگر تعامل و هم‌زیستی مناسب نیاکان این سرزمین با طبیعت از طریق به‌کارگیری مدیریت پایدار منابع آب یعنی پخش سیلاب است. باغستان از ساختار اجتماعی بی‌نظیری برخوردار است و در طی قرن‌های متمادی با فرهنگ و آداب و رسوم مردم قزوین درهم تنیده به گونه‌ای که توانسته خود را در طول تاریخ حفظ کند و پویایی‌اش را از دست ندهد.

دانش بومی آبیاری سیلابی در باغستان

وی درخصوص ویژگی‌های منحصر به‌فرد باغستان، بیان کرد: استحصال آب باران و بهره‌برداری از سیلاب، یکی از راه‌های متداول تأمین آب در زراعت یا باغداری مناطق خشک و نیمه خشک، در قالب شیوه‌ای موسوم به آبیاری سیلابی بوده و آبیاری سیلابی در مناطق مختلف ایران از هفت هزار سال پیش مرسوم بوده است.

عضو هیات مدیره انجمن توسعه حیات شهر افزود: شهر قزوین در دامنه کوهپایه‌های البرز و به‌ روی مخروط‌افکنه رودخانه‌های فصلی واقع شده و باغستان سنتی در قزوین، با قدمتی بالغ بر هزار و اندی سال، به‌عنوان نمونه کم‌نظیری از سامانه‌های سنتی ارزشمند بهره‌برداری از سیلاب در ایران برای حفاظت از شهر در برابر این سیلاب‌ها، هوشمندانه به‌صورت حلقه سبزی در اطراف شهر احداث شده است.

وی اظهار کرد: در طی صدها سال، آب رودخانه‌های فصلی براساس طومار تقسیم آب ۷۰۰ ساله (ممهور به مهر حمداله مستوفی) وارد نهرآب‌های باغات می‌شود. مزایای این شیوه سنتی بهره‌برداری از سیلاب علاوه بر تولید محصول، کنترل سیل، حفاظت خاک، تثبیت مداوم خاک‌های حاصلخیز آبرفتی و تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی و آبخوان است.

رئیس کارگروه تنوع زیستی اتحادیه انجمنهای علوم زیستی ایران خاطرنشان کرد: وجود آبخوان باغستان به‌واسطه تأمین آب آبیاری درختان و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی (نفوذ دوسوم آب در خاک)، مانع هدایت آب‌های شیرین سیلابی در مسیر خود از شمال به سمت شوره‌زارها و رودشور جنوب استان و به موجب آن باتلاقی شدن اراضی پایین‌دست می‌شود. باغستان تنها سپر شهر قزوین و شهرهای دیگر استان، در برابر هجوم ریزگردهایی است که در مسیر بادهای شدید از کانون تولید ریزگرد در شوره‌زارهای منطقه بوئین‌زهرا، شهر را تهدید می‌کند.

تنوع زیستی ارزشمند باغستان

وی در ادامه تصریح کرد: تنوع ژنتیکی در اکوسیستم‌های کشاورزی با تأثیر مثبت روی روابط اکولوژیکی، نقش مهمی در پایداری و تعادل این اکوسیستم‌ها ایفا می‌کند که امنیت غذایی و معیشتی انسان به آن وابسته است. هرچه تنوع ژنتیکی و گونه‌ای در سیستمی بالاتر باشد، اکوسیستم از شرایط خودتنظیمی بیشتری برخوردار خواهد بود.

شهبازی یادآور شد: از دیگر خدمات اکوسیستمی تنوع زیستی حفظ خاک، ذخیره آب و جلوگیری از سیل است. اصلی‌ترین محور سایت‌های میراث جهانی کشاورزی (جیاس)، تنوع زیستی و سیستم تولید قابل توجه آن‌هاست که به کمک دانش عمیق و شیوه‌های سنتی طی قرن‌ها با بهره‌گیری از خدمات اکوسیستمی گونه‌های بومی و در سازگاری با شرایط اقلیمی و محیطی خاص از جمله کم‌آبی در طی فصل رشد مدیریت شده‌اند.

وی گفت: سایت‌هایی که به عنوان میراث جهانی کشاورزی در فائو ثبت می‌شوند، شاهدی بر خلاقیت و نبوغ مردم در مدیریت کارآمد منابع، حفظ تنوع زیستی و پویایی اکوسیستم همزمان با بهره برداری پایدار از آن‌ها هستند. باغستان سنتی قزوین به عنوان کاندیدای ثبت میراث جهانی کشاورزی دارای منابع ژنتیکی متنوعی است که با نیاز آبی کم، بازده اقتصادی خوبی دارند. این ژنوتیپ‌ها در طول بیش از هزار سال بر اساس کمیت و کیفیت میوه و نیز سازگاری با شرایط منطقه توسط باغداران انتخاب شده‌اند.

دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان خاطرنشان کرد: دشت قزوین با تابستان‌های طولانی، خشک و نسبتاً گرم و رطوبت کم را می‌توان در زمره مناطق نیمه‌خشک ایران قرار داد. در باغستان مجموعاً حدود ۱۰۰ رقم محلی از درختان پسته، بادام، انگور، زردآلو، گردو وجود دارد که نیاز آبی این درختان به طور معمول فقط با یک یا ۲ بار آبیاری سالیانه به روش سیلابی تأمین می‌شود.

وی افزود: برخی از ژنوتیپ‌ها، کلون‌ها و ارقامی هستند که فقط در باغستان یافت می‌شوند و قرن‌هاست که در آنجا حضور دارند.  اصلی‌ترین محصولات باغستان، پسته قزوین است و پس از آن درختان انگور، گردو و بادام قرار دارند. تقریباً ۱۰ درصد این درختان بیش از ۷۰۰ سال و ۴۰ درصد آن بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارند. نگهداری تنوع ژنتیکی موجود باغستان به دلیل سازگاری مناسب با اقلیم منطقه بسیار حائز اهمیت است، زیرا علاوه بر ارزش اقتصادی و اکولوژیکی این ژنوتیپ‌ها، می‌توان از آن‌ها به عنوان یک منبع ژنتیکی بسیار غنی در برنامه‌های اصلاحی این گونه‌ها استفاده کرد.

مزایای ثبت جهانی باغستان سنتی

عضو هیات مدیره انجمن توسعه حیات شهر ادامه داد: از اقدامات اولویت‌دار پیش‌بینی شده در برنامه عمل پروپوزال جیاس باغستان، افزایش آگاهی مردم شهر قزوین، کشور و حتی جهان از ارزش‌های باغستان، حفظ و تقویت دانش بومی آبیاری سیلابی باغات، تأمین آب پایدار برای باغات، حفظ و احیا تنوع زیستی موجود، توجه به برندسازی محصولات باغستان که از امتیاز ارگانیک بودن برخوردارند، تقویت صنایع تکمیلی، بهبود درآمد باغداران و نیز توسعه گردشگری کشاورزی و موارد بسیار دیگر است که در راستای حفظ خدمات اکوسیستمی ارزشمند باغستان برای شهر و دشت قزوین و جلوگیری از تخریب و تغییرکاربری باغستان به آن توجه شده است.

شهبازی در پایان اظهار کرد: هرچند که ثبت شدن نظام میراثی باغستان‌ در جیاس فائو به عنوان اقدامی بزرگ جهت توسعه استان قزوین محسوب می‌شود، ولی ادامه این راه نیازمند هم سوسازی و مشارکت مردم و نهادهای ذیربط در جهت  بهبود شرایط معیشت باغداران و حفاظت از این میراث جهانی است.

انتهای پیام