ستارگان حوزه علمیه تهران در نیم قرن گذشته 

مطالعه زندگی علمای تهران نشان می‌دهد که بسیاری از طالبان علوم حوزوی که بدین حوزه می‌آمدند، پس از گذراندن مقدمات یا سطح، برای تحصیلات عالی به عتبات عراق یا اصفهان می‌رفتند و در آنجا به درجه اجتهاد می‌رسیدند.
سپس از میان آنان، شماری در اصفهان یا عتبات ماندگار می‌شدند، عده‌ای به زادگاهشان برمی‌گشتند و گروهی دیگر به تهران می‌آمدند و در آنجا به تدریس در سطوح عالی اشتغال می‌ورزیدند و احیاناً در جایگاه مرجع و ریاست عامه مسلمانان ایفای وظیفه می‌کردند.

حوزه تهران در گذشته ، حلقهٔ واسط میان دیگر حوزه‌ها مانند نجف و کربلا و اصفهان و حوزه‌های دیگر شهرستان‌های ایران بوده‌است. آیات محمد حسن آشتیانی ، ملًا علی کنی ، شیخ فضل الله نوری ،محمد تقی آملی ، محمد علی شاه آبادی ، سید احمد خوانساری ، مهدی الهی قمشه ای ، و ابو الحسن شعرانی ، دیگر علمای مشهور حوزه علمیه تهران بوده‌اند. مطالعه زندگی علمای تهران نشان می‌دهد که از طالبان علوم حوزوی که بدین حوزه می‌آمدند، برخی به تدریس در سطوح عالی اشتغال می‌ورزیدند و احیاناً در جایگاه مرجع و ریاست عامه مسلمانان انجام وظیفه می‌کردند.
پس از آن‌که آقا محمد خان قاجار در سال ۱۲۰۰ قمری تهران را به پایتختی ایران برگزید و پس از گسترش شهر از زمان فتحعلی شاه از ١٢١٢ تا ١٢٥٠ شمسی به این سو، مدارس و نیز مساجد فراوانی در این شهر بنا گردید.

در پی‌گیری سیاست توسعه تهران، در دوره محمد شاه و به ویژه با صدارت حاجی میرزا آقاسی ، فضلای حوزه‌های دیگر، برای رونق تهران به مهاجرت به این شهر تشویق شدند. بدین ترتیب با روی آوردن علما و طلاب علوم دینی به تهران، که در مجاورت شهر مذهبی ری ، آرامگاه حضرت عبد العظیم حسنی قرار دارد حوزه علمی بزرگی در پایتخت جدید ایران پی افکنده شد که به سرعت پیشرفت کرد.
تداوم مدرسه‌سازی در سرتاسر دوره قاجار در این شهر و نیز جمعیت روزافزون طلاب تهران گواه این پیشرفت است. بنا بر یک گزارش آماری، در دوره ناصر الدین شاه قاجار از ١٢٦٤ تا ١٣١٣ شمسی ۴۷ باب مسجد، که بسیاری از آن‌ها مدرسه نیز داشته‌اند، ۳۵ باب مدرسه و ۱۴۳۶ طلبه به ثبت رسیده‌است. دوره مظفرالدین شاه از ١٣١٣ تا ١٣٢٤ شمسی، انجمن طلاب مشروطه‌خواه، که از تشکل‌های حوزوی بود، بیش از هزار عضو داشت.

در آن دوره، اهمیت حوزه تهران، بیش از حوزه قم بود و طلاب علوم دینی از بسیاری از شهرهای ایران برای تحصیل به تهران می‌آمدند.
از اسم نسبت بسیاری از علمای مقیم تهران در عهد ناصری آشکارا پیداست که اغلب آنان از شهرهای مختلف ایران به تهران آمده بودند.
از آن دوره، حوزه تهران یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه ایران شد، و طلاب علوم دینی از بسیاری از شهرهای ایران برای تحصیل به تهران می‌آمدند.
ادبیات عرب و ادبیات فارسی ، فقه و اصول فقه ، فلسفه و عرفان ، تفسیر قرآن و دیگر دانش‌های کاربردی چون طبً و ریاضیات و نجوم از علومی بودند که در حوزه علمیه تهران تدریس می‌ گردید.
حوزه علمیه تهران در مسائل سیاسی همچون نهضت تنباکو ، جنبش مشروطه خواهی ، مخالفت با اقدامات رضا شاه ، نهضت ملًی شدن نفت ، قیام پانزده خرداد و انقلاب اسلامی ایران نیز فعال بود.

تدریس علوم دینی، صرف نظر از مواردی که در منازل علماء صورت می‌پذیرفت، عموماً در مدارسی بود که به همین منظور ساخته شده بودند.
این مدارس به مدارس پیش از دوره قاجار، دوره قاجار تا آغاز سلطنت ناصرالدین شاه (۱۲۶۴)، دوره پنجاه ساله ناصری و مدارس پس از این دوره تقسیم می‌شود؛
در میان مدرسه‌های پیش از عصر قاجاری دو مدرسه مشهورند: یکی مدرسه حکیم هاشم و دیگری مدرسه رضائیه، هر دو متعلق به قرن دوازدهم قابل اشاره می باشند.
شخصی به نام حکیم هاشم در اواخر دوره صفوی ، مدرسه حکیم هاشم را بنا نهاد و در دوره قاجار، مادر ناصرالدین شاه، مهد علیا (متوفی ۱۲۹۰) به تعمیر آن همت گماشت که از همین‌رو به مدرسه مادر شاه نیز شهرت یافت. این مدرسه هم اکنون هنوز در برابر سبزه میدان تهران و در کوچه ای بنام تکیه دولت واقع گردیده و اخیرا به زیبایی و با همان سبک کهن خود ترمیم شده است و محل تحصیل و اقامت طلاب می باشد.

در گردهمایی که در رمضان سال ۱۴۰۱ شمسی در این مدسه زیبا صورت گرفت و شرف حضور داشتم ، موفق به دیدن وقف نامه این مدرسه که از سوی مرحوم حکیم هاشم نگاشته شده بود گردیده و زیبایی انشاء وقف نامه ، گواه بر جایگاه علمی حکیم هاشم و احترامی که برای پدر خود در آن نشان داده بشمار می آید.
شیخ محمد جعفر استرابادی معروف به شریعتمدار (متوفی ۱۲۶۳)، از بزرگان علمای امامی که به دعوت فتحعلی شاه از قزوین به تهران آمده بود، در این مدرسه اسکان یافت و به تدریس مشغول شد. از شاگردان معروف وی در این مدرسه می‌توان به نصر الله استرآبادی ، میرزا محمد اندرمانی و جعفر بن محمد طاهر نوری اشاره کرد.

در میان مدارس اوایل دوره قاجار و پیش از عصر ناصری، درباره چند مدرسه، از جمله مدرسه مروی، صدر و دارالشفاء و برهان اطلاعات بیشتری در دست است.
در دوره طولانی سلطنت ناصرالدین شاه، مدارس بسیاری در تهران ساخته شد.
از جمله این بناها، یکی مسجد ـ مدرسه شیخ العراقین است که اکنون به نام مدرسه و مسجد ترک‌ها یا آذربایجانی‌ها نیز معروف و در بازار قدیم تهران واقع است.
بانی این مدرسه حاج شیخ عبد الحسین ، مشهور به شیخ العراقین است که آن را از مال الوصایه امیر کبیر در ۱۲۷۰ شمسی بنا کرد. ۲۶ باب دکان وقف این مسجد ـ مدرسه بوده است.

دیگر مدرسه عهد ناصری، مدرسه آصفیه است که آن را حاج محمد قلی خان آصف‌الدوله، از مال الوصایه میرزا ابوالحسن خان، وزیر خارجه ناصرالدین شاه، در ۱۲۷۷ شمسی در بازار تهران ساخت.
آیة ‌اللّه سید رضا فیروزآبادی (متوفی ۱۳۴۴ ش)، عالم خیّر و بانی بیمارستان فیروزآبادی شهر ری در همین مدرسه تحصیل کرد و در آن‌جا اقامت داشت.
مدرسه دیگر این دوره، مدرسه خازن الملک است که آن را حاج رحیم خازن الملک در ۱۲۹۵ شمسی وقف کرد. سرپرستی این مدرسه در دست خاندان آشتیانی بود.
ملا محمد تقی آملی (متوفی ۱۳۹۱ ش) تحصیلات مقدماتی خود را در همین مدرسه گذراند.
مدارس معیًر الملک ، صنیعیه، کاظمیه، دانگی ، منیریه ، از دیگر مدارس این دوران بشمار می آید.
به جز این‌ها ، مدارس و مسجد ـ مدرسه‌های دیگری نیز در دوره ناصری دایر بود، مانند سپهسالار، عبداللّه خان، حاج ابوالفتح/ فتحیه، آقارضاخان، و نیاکی.
ساخت مدارس علمیه پس از عصر ناصری از رونق افتاد.

تاریخ فقط به یک مدرسه پس از عصر ناصری به نام محمودیه اشاره کرده است که سید محمود جواهری آن را در ۱۳۲۵ شمسی در سرچشمه تهران ساخته بود.
پس از سقوط رضا شاه که پی‌گیر سیاست‌های ضد مذهب و روحانیت بود، در دهه ۱۳۲۰ ش، شیخ علی اکبر برهان (متوفی ۱۳۳۹ ش) اقدام به تأسیس مدرسه لرزاده کرد.
آیة الله میرزا علی آقای فلسفی ، مجتهد نامبردار ساکن مشهد (متوفی ۱۳۸۴ ش)، پس از بازگشت از نجف و پیش از هجرت به مشهد، یک چند در این مدرسه کفایه تدریس می‌کرد.
در حوزه تهران، تعلیم همه علوم متداول در سایر حوزه‌ها مانند ادبیات، فقه و اصول، فلسفه و تفسیر قرآن معمول بود و علمای برجسته‌ای در این زمینه‌ها به تدریس و پژوهش مشغول بوده‌اند.
حوزه علمیه تهران در فقه و اصول عمدتاً تحت تأثیر حوزه نجف و تا حدی اصفهان بوده است و دانش‌آموختگان نزد علمای برجسته عتبات مانند آیات شیخ مرتضی انصاری ، آخوند خراسانی ، سید محمد کاظم یزدی و میرزای شیرازی، پس از بازگشت به تهران، میراث علمی استادان خود را به طلاب منتقل می‌کردند و به تألیف و تحقیق در موضوعات فقهی و اصولی می‌پرداختند.

بله در آن هنگام در هرشهری از شهرهای ایران و در هر محله و خیابان های تهران ، بزرگانی از علم و فقاهت سکونت داشتند،
در خیابان های جنوب تهران ، خیابان خراسان ، خیابان ری ، خیابان شتر داران ، غیاثی ، و جنوبی ترین آن ها ، و در جای جای شهر تهران ، از شمال آن هنگام تهران ، تا جنوبی ترین منطقه آن ، دهها مجتهد و فقیه برجسته که اغلب از دست پرورده های حوزه علمیه هزار ساله نجف أشرف ، یعنی حوزه ای که به دست مرحوم شیخ طوسی بنیان گرفت ، رحل اقامت افکنده و به وظائف دینی و اجتماعی خویش مشغول بودند.

چهره های برجسته ای همچون مرحوم آیة الله العظمی خوانساری ، و آیات حاج آقا کمال مرتضوی ، آقا سید علینقی تهرانی، آمیرزا آقا شیرازی ، آسید احمد شهرستانی ، آسید آقا خلخالی ، آقا سید موسی مازندرانی ، شیخ محمودحلبی ،حاج آقا رضا صدر ، حاج شیخ محمود انصاری ، شیخ محمد رضا جعفری ، شیخ صادق جعفری ، علامه محمد تقی جعفری ، حاج اشرف کاشانی ، شیخ یحیی نوری ، آقا میرزا خلیل کمره ای و فرزندش که امامت مسجد فخر آباد را بعد از پدر به عهده داشت ،شیخ محی الدین مامقانی ، شیخ علی اصغر مروارید ، سید ابراهیم میلانی ، سید نور الدین میلانی ، سید محمد علی سبط ، شیخ علی محدث زاده ، شیخ محسن محدث زاده ، سید حسن مصطفوی ، شیخ محمد حسن رئوفی ، سید مرتضی حکمی ، شیخ منصور عاصمی ، شیخ محمد تقی فلسفی ، سید محمد صادق لواسانی ، آقا میرزا حسن لواسانی ، شیخ مصطفی مسجد جامعی ،شیخ حسن سعید تهرانی چهلستونی ، سید رضی شیرازی ، سید علی گلپایگانی ، سید اصغر آقا طباطبایی، سید علی نقی اردبیلی ، سید عبد الکریم اردبیلی ، میرزا باقر آشتیانی ، شیخ محمد تقی شریعتمداری ، سید جمال الدین ملایری ، شیخ عبد الرضا روحانی قوچانی ، سید محمد مهدی خلخالی ، حاج آقا هادی طباطبایی قمی ،سید صادق خلخالی ،دکتر جواد مناقبی ، شهید حاج سید رضا خلخالی ، حاج آقا جعفر خوانساری ، شیخ جواد علامی ، مرحوم عبادی ، حاج آقا باقر قمی ، مرحوم صبوری قمی ، سید محمد حسین علوی بروجردی ، حاج شیخ نصر الله شاه آبادی ، حاج شیخ نور الله شاه آبادی ، سید نور الدین شهرستانی ، حاج سید جمال مرتضوی ، میرزا ابوالقاسم تنکابنی ، شیخ مهدی هسته ای ، شیخ محمد تقی مصدر الأمور ، شیخ فخر الدین مصدر الأمور ، سید مهدی لاله زاری ، شیخ رضا سراج ، سید جواد علم الهدی ، شیخ أحمد مجتهدی تهرانی ،شیخ مرتضی مطهری ،

شیخ مرتضی اردکانی از نوادگان ملاً احمد کنی ،سید عبد المجید ایروانی ، مرحوم نقوی ، سید محمد رضا علوی تهرانی ، سید ناصر الدین ابطحی ، شیخ مرتضی اردکانی یزدی ، شیخ احمد سیبویه ، شیخ عباسعلی عمید زنجانی ، شیخ عزیز الله خوشوقت ، حاج شیخ مجتبی تهرانی ، حاج شیخ مهدی حائری تهرانی ، شیخ محمد رضا مهدوی کنی ، سید عبد الرضا مهدوی ، سید عبد الرضا حجازی ، مرحوم شاه عبد العظیمی ، شهید سید باقر حکیم ، سید عبد العزیز حکیم ،

سید اسماعیل مرعشی ، حاج آقا باقر خوانساری ، حاج آقا حسین لنکرانی، شیخ مهدی شاه آبادی ، شیخ قاسم اسلامی ، شیخ عباسعلی اسلامی ، شیخ علی اسلامی ، شیخ محمود صالحی ،شیخ محی الدین انواری ، سید علی غیوری ، شیخ عبد الکریم حق شناس ، سید هادی خسروشاهی، شیخ عباس جمالی ، دکتر علی شیخ الاسلامی ، دکتر سید مهدی روحانی فرزند حاج آقا احمد روحانی ، سید هادی روحانی ، شیخ احمد رحمانی همدانی ، سید قاسم شجاعی ، شیخ أبو الحسن شریعتمداری ، میرزا ابو الحسن جلوه ، شیخ احمد کافی ، شیخ حسن کافی ، شیخ محمد تقی آملی ، سید محمد ضیاء آبادی ، شیخ عباس مرندی مغیثی، شیخ مهدی الهی قمشه ای ، شیخ عبد الرحیم عقیقی بخشایشی ، سید محمد کاظم عصار تهرانی ،

شیخ عبد الرحیم عقیقی بخشایشی ، سید محمد کاظم عصار تهرانی ، سید محمد موسوی درکه ای ، شیخ عبد الجلیل جلیلی کرمانشاهی ، شیخ علی أصغر علامه کرباسچیان ، سید علی لواسانی ، سید محمد علی لواسانی ، شیخ محمد ابراهیم بروجردی ، دکتر اکبر حمید زاده ، سید فضل الله روحانی ، مرحوم فائق ، شیخ محمود یاسری ، مرحوم مقدس ، و فرزندش شیخ رضا مقدس ، شیخ ابو الحسن شعرانی ، شیخ محمد ثقفی، شیخ حسین علی راشد تربتی ، سید محمد حسین میر سجادی ، سید علی حسینی میبدی ، سید کاظم ارفع ، سید عبد الله فاطمی نیا ، شیخ محمد فقیهی اراکی ، و دهها چهره دیگر که اکنون به خاطر نمی آورم در نیم قرن اخیر اینجانب آنان را درک نمودم و چه مجالس زیبایی بود.

رحمة الله علیهم أجمعین و حشرهم الله مع موالیهم
متاسفانه < تغیرت الزمان و البلاد و العلماء و الناس >
اکنون گاه می اندیشم که چه توفیقی داشته ام که محضر تمامی این بزرگان را درک کرده و از هریک خاطره و گاه خاطره ها دارم که هر کدام نشان از جایگاه علمی و تواضع و ساده زیستی آنان را آشکار می سازد.
گفتنی است که نام این بزرگانی را که اشاره نمودم ، شخصیت هایی بودند که من توفیق دیدار و درک محضرشان را داشتم . البته که تهران آن هنگام بدون اغراق دهها تن دیگر از ستارگان و شخصیت های حوزوی را در خود جای داده بود که از هر سوی این کلان شهر ، پرتو افشانی علمی و اخلاقی می کردند.

گو اینکه هم اکنون در مدارس کهن تهران همچون سپهسالار ، مروی، مجتهدی ، حکیم هاشم ، آیة الله ایروانی ، خاتم النبیین ، ابوذر ، امام حسن مجتبی ، باقر العلوم و دهها مدرسه دیگری که پس از انقلاب تاسیس گردیده و نو ستارگانی در آن ها به تحصیل مشغولند و شخصیت های برجسته ای همچون آیة الله جعفری اراکی ، آیة الله هاشمی علیا ، آیة الله شیخ ضیاء الدین نجفی و چندین چهره دیگر مشغول به تدریس هستند اما متاسفانه باید اظهار داشت که حوزه علمیه تهران اکنون درخشندگی پیشین خود را نداشته و رو به افول نهاده است.

گرچه در این راستا مدیریت حوزه های علمیه تهران تلاش گسترده در پویایی و بازگردانیدن آن به گذشته را دارد که امیدواریم در این راستا موفق باشند.

هیهات أن یأتی الزمان بمثلهم
إنً الزمان بمثلِهِم لبخیلُ
یعنی:
صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را
تا دگر مادر گیتی چو آنان زاید

عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران
تهران - سه شنبه
١٦ آبان ماه ١٤٠٢