عناصر هویتی محله چمارسرای رشت و باغ‌های فراموش شده

ایسنا/گیلان محله چمارسرای رشت در غربی‌ترین نقطه شهر، عناصر هویتی متعددی دارد که بازآفرینی و معرفی آن می تواند به توسعه گردشگری شهر کمک کند.

محله چمارسرا و یا با نام قدیم آن «چومارسرا» در قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت که در دوره ناصرالدن شاه کشیده شده بخشی از محله کیاب و غربی‌ترین نقطه شهر بود. انتهای محله کیاب به رودخانه گوهررود و پل خشتی چومارسرا محدود می‌شد. در این محدوده چند ملک مسکونی قرار داشت و باقی تماما باغ های توت و چای بود.

درباره وجه تسمیه این محله ۲ نظریه نوشته‌اند. شادروان فریدون نوزاد در ماهنامه گیله وا نوشته است: نام محله «چوب بارسرا» بوده و به مرور «چومارسرا» و سپس «چمارسرا» می شود. در گذشته حمل و نقل بار و کالا توسط رودخانه های زرجوب و گوهر رود انجام و چوب‌های درختان بریده شده و جنگلی در آب گوهررود ریخته می‌شد و رود چوب‌ها را به رشت می‌آورد.
 
برخی نیز همچون شادروان جهانگیر سرتیپ‌پور درباره وجه تسمیه آن نوشته‌اند:«چومه یعنی چشمه و پسوند«ار» به معنی ساز و زار است(چشمه سار) سابقا چند چشمه در این محل ظاهر می‌شد که بعدا کور شده و فعلا از یک چشمه آب باریکی جاری است.»

 
در حال حاضر هنوز یک چشمه در انتهای محله چومارسرا وجود دارد. آب این چشمه تا دهه ۶۰ نیز از سوی اهالی استفاده می‌شد و شهرداری با نصب یک منبع، آب چشمه را ذخیره و به لوله‌های آب محله پمپاژ می‌کرد. دهه‌های قبل، گاری‌های آب فروش از همین چشمه آب برمی‌داشتند.
 
این چشمه هنوز هم جوشان است و  در گذشته محوطه چشمه به صورت یک گودال آجرچینی شده و با یک طاق ضربی، آب را ذخیره کرده و با دو لوله، آب از مخزن به بیرون هدایت می‌شد. متاسفانه با احداث پمپ بنزین چمارسرا، بنزین به آب نشت می‌کند و آب چشمه دیگر قابل شرب نیست.
 
در محله چمارسرا یک مسجد هم وجود دارد که بعد از زلزله سال ۱۳۶۹ نوسازی شده است. این مسجد مناره کوتاهی همچون مسجد گلدسته محله ساغریسازان رشت داشت و تصویر آن در کتاب «از آستارا تا استرباد» منتشر شده است.
 
به گفته مهدی میرصالحی، باستان‌شناس، در زمان نوسازی مسجد بر روی کتیبه مسجد، نام مسجد چومارسرا ثبت شده و چوم یا چومه در زبان گیلکی به معنی چشمه است و نشانگر وجود چشمه آب در این محله‌ی رشت است.

 
با گسترش شهر، آن سوی رودخانه گوهررود که همه باغ و جنگل بود، توسط خانه‌ها بلعیده می‌شود. شاخص‌ترین باغ هایی که در ۴۰ سال اخیر نابود و جایش آپارتمان سبز شد؛ باغ بزرگ سالار مشکات، باغ ورثه حاجی آقا، باغ میرزا محمدعلی، باغ قاسم بقال، باغ گوهری و باغ داوودی و... بود.

 از باغ داودی در سمت راست رودخانه گوهررود اثری باقی نمانده و همه خانه‌سازی شده و تنها نشان آن پست برقی است که بنام داودی نامگذاری شده است.
 
بخش باقی مانده باغ سالار مشکات در سال‌های اخیر در دو فاز توسط شهرداری رشت خریداری و به عنوان بوستان سالار مشکات تغییرکاربری می‌یابد. «سالار مشکات»، خان روستای قاسم‌آباد بود و باغش در رشت در ۱۳ نوروز به روی مردم باز می‌شد تا بتوانند ۱۳ بدر را در این باغ بگذرانند.
 
مهمترین شاخصه این باغ وجود یک «برف چال» یا یخچال طبیعی است که در زمان بازپیرایی باغ توسط شهرداری در سال ۱۳۹۵ قرار بود به عنوان یک گودال پر شود که با دخالت به موقع اداره کل میراث فرهنگی گیلان حفظ شده و اکنون به عنوان تنها برف چال رشت ثبت ملی می‌شود.
 
دیگر باغ باقی مانده در این محدوده در قالب اراضی منابع طبیعی به شهرداری رشت واگذار و اکنون به عنوان باغ مفاخر تغییر کاربری یافته است. انتهای این باغ دو سال پیش به عنوان باغ ژاپنی بازپیرایی شد.

 
تابستان سال ۱۳۲۷ نخستین تاکسی وارد رشت می‌شود و بعدها افرادی مثل محمدعلی آذربانی و جفرودی ماشین‌هایی به منظور خط تاکسی وارد رشت می‌کنند و برای معرفی و تشویق مردم نسبت به استفاده از تاکسی به‌جای درشکه، تردد با تاکسی در باغ سالار مشکات یکی از تفریحات آن زمان بود.

 «در روزگار نه چندان دور باغ سالار مشکات در چمارسرا یکی از زیباترین نقاط دیدنی رشت بود. خانواده‌ها روزهای جمعه برای تفریح و در کنار هم بودن به آن باغ می‌رفتند که فضای بسیار دلنشینی داشت و شهرداری هم با ایجاد دو خیابان شوسه به باغ رسیده بود .تاکسی‌ها که مشغول به کار شدند برای آشنایی مردم با این وسیله نقلیه به صورت تفنن در مسیر باغ مسافر سوار می‌کردند. نفری پنج زار(پنج ریال) و دو نفر هفت زار که با اقبال و استقبال همه روبرو شد.» (اکبر محبوبی فر، تاریخچه تاکسیرانی در رشت، ص ۱۰ و ۱۱)

بقعه دانای علی، چشمه چمارسرا و پل خشتی چمارسرا مهمترین هویت‌های باقیمانده غربی‌ترین محله رشت است. پل خشتی چمارسرا تنها پل خشتی باقی مانده در رشت است که متاسفانه با احداث پل بتنی هم‌عرض این پل، دید منظر یک بنای تاریخی عملا کور شده است. تا پیش از احداث این پل بتنی، هر نوع ترددی به سمت غرب گیلان از روی همین پل خشتی انجام می‌شد.

 «خسروخان گرجی» بانی و سازنده پل خشتی چمارسرا بود. وی در ۱۳ ربیع الاول سال ۱۲۳۰ هجری(۱۸۱۵ میلادی) حاکم  گیلان و در زمان صدارت وی فعالیت‌های عمرانی زیادی در گیلان انجام می‌شود.

 
شهرداری رشت بازآفرینی این پل خشتی را در دستور کار خود دارد و یک بار نیز از محل گذر پل که مدفون شده بود، خاکبرداری شد اما به دلیل عبور یک لوله بزرگ آب و تأسیسات برق درست بالای پل خشتی امکان مرمت این پل فعلا وجود ندارد و ابتدا باید تأسیسات حریم پل جابه‌جا شود.
 
بقایای خانه سردار امجد، خان تالش، نزدیک به چشمه چمارسرا قرار دارد. بر اساس نوشته‌های دکتر ستوده در کتاب از آستارا تا استرباد، این بنا عمارت تابستانه خان تالش بود که در زمان سکونت در رشت به آن مکان می‌رفت ولی بعد از حوادث مشروطه و به آتش کشیدن خانه او در تالش این ساختمان نیز متروک و بلااستفاده رها شد.
 
 به گفته مهدی میرصالحی، در ادوار بعد این ساختمان تصاحب و در زمان جنگ جهانی توسط روس‌ها اشغال و به عنوان باستیل استفاده می‌شد. یعنی عبور و مرور و تردد کالا و مسافر به رشت از ورودی غربی شهر توسط روس‌ها در این مکان کنترل می‌شد.

 
 در حال حاضر در طبقه نخست این بنا چند واحد تجاری فعالیت دارند. شهرداری رشت در سال ۱۳۹۵ با فضاسازی حریم این عمارت و درست مقابل پست برق داوودی فضای مکثی برای شهروندان ایجاد کرده است.
 
بقعه دانای علی و مسجد چمارسرا، دیگر عناصر هویتی و مذهبی این محله است. اگرچه هر دو بنا نوسازی شده‌اند اما وجود بقعه دانای علی درست در وسط خیابان، جلوه دیگری به محله داده است. دهه ۴۰ خیابان بیستون احداث می‌شود و درست از وسط گورستان محله عبور می‌کند.

 دانای علی یکی از درگذشتگان این گورستان بود که مزارش از گذشته مورد احترام و زیارت بوده است. بنابراین در زمان احداث این خیابان بنایی برای این فرد پارسا ساخته می‌شود.

انتهای پیام