سیستان و بلوچستان؛ سرزمین پارچه‌های رنگارنگ

لباس محلی سیستان و بلوچستان نه تنها از قدمت زیادی بلکه از زیبایی و تنوع در طرح و رنگ برخوردار است‌ و در طول این سال‌ها، مردم این قوم همواره به پوشش سنتی خود پایبند بوده اند و همین امر عامل مهمی در شناساندن فرهنگ غنی و قدیمی آن‌ها به مردم ایران و حتی جهان بوده است.

لباس‌های محلی سیستان و بلوچستان از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده و اغلب آن‌ها از نقوش و طرح‌های زیبا سوزن دوزی شده اند و مردم این منطقه در طول سالیان دراز، فرهنگ و آداب و رسوم خود در زمینه پوشش را حفظ کرده اند و همچنان به نسل‌های بعدی خود منتقل می‌کنند و همین امر مهم‌ترین عامل حفظ لباس محلی سیستان و بلوچستان تا به امروز است. 

سیستان و بلوچستان سرزمین پارچه‌های رنگارنگ است؛ به طوری که بازار‌های این استان از بزرگ‌ترین بازار‌های پارچه کشور محسوب می‌شوند و تنوع پارچه‌ها در سیستان و بلوچستان و رنگارنگی آن‌ها باعث شده است که گرمی بازار پارچه این استان بیشتر شود و وجود این پارچه‌ها باعث شده است چرخ‌های خیاطی سیستان و بلوچستان پُرکارتر شوند. 

در سال‌های اخیر، تولید پارچه‌های داخلی در این منطقه بیشتر جان گرفته است و دوزنده هایش به کمک کارگاه‌های راه اندازی شده شان در صدد تولید لباس‌های بلوچی برآمده اند و این لباس ها را وارد بازار می‌کنند. چون بانوی ایرانی لایق بهترین لباس‌ها با رنگ‌های زیباست. 

به همین دلیل و بنا به گفته های برخی از صنعتگران آن، برای تقویت این تولیدات در ۶ ماه گذشته، ۱۲کارگاه با اشتغالزایی ۳۴۰ نفر ایجاد شده است. زیرا لباس زنان بلوچ این قابلیت را دارد که به کمک مدل و لباس ملی بیاید و با توجه به این که آرزوی دیرینه صنعت پوشاک این است که جلوی واردات پوشاک خارجی گرفته شود. چون هنر و سلیقه تولید پوشاک در ایران وجود دارد. بنابراین، سیستان و بلوچستان بستر مهمی برای این موضوع است.

در منطقه سیستان و بلوچستان پوشاک مردان شامل پیراهن بلندی عمدتاً تا بالای زانو و سفید رنگ است که معمولاً جلیقه‌ای روی آن می‌پوشند و پوشش زنان سیستانی به گونه‌ای است که حاشیه یقه و سرآستین آن دارای سوزن دوزی است و دستاری مستطیل شکل به سر می‌بندند. 

پوشش مردان بلوچ همانند مردان سیستانی متشکل از یک پیراهن بلند است که همراه آن شلوار گشاد و بسیار پُرچینی می‌پوشند و به دور سر خود دستار می‌بندند و پوشش زنان بلوچ بسیار ساده و زیبا و دارای سوزن دوزی و پریوار (پلیوار) دوزی است و معمولاً روی حاشیه شلوار در قسمت پایین و سرآستین است.

لباس زنان سیستان و بلوچستان از تنوع رنگی بسیار بالایی برخوردار است؛ به طوری که همه قسمت‌های مختلف لباس زنان سیستان و بلوچستان به کمک سوزن دوزی به نقش‌ها و طرح‌های زیبا مزین شده است و لباس‌های محلی این منطقه نشان دهنده فرهنگ، هویت و تاریخ این قوم است و تا به امروز حفظ شده است. 

شاید در نگاه اول این گونه به نظر برسد که تمام لباس‌های محلی زنانه بلوچ شبیه به هم هستند، اما باید بدانید که این لباس‌ها از نظر ساختار و فرم متفاوت هستند و هر یک نشان دهنده و بازگوکننده‌ی نکات بسیاری هستند. به عنوان مثال؛ مردم سیستان و بلوچستان با دیدن شلوار و لباس فرد متوجه می‌شوند که او به کدام قوم، طایفه و منطقه و شهر تعلق دارد. 

در میان مردم بلوچ، فرهنگ استفاده از پوشاک محلی پیوندی ناگسستنی با تاریخ و فرهنگ غنی این قوم دارد و زنان بلوچ معتقد هستند که لباس‌های محلی مکمل شخصیت و نشانه بارز هویتی آن هاست. 

فاطمه کیخا، کارآفرین صنایع دستی و مربی میراث فرهنگی و راهبر شغلی کمیته امداد درمورد فعالیت‌های خود در زمینه پوشاک در سیستان و بلوچستان بیان کرد: از سال ۱۳۹۹ وارد این حرفه شدم و شروع به فعالیت کردم و کارگاه تولیدی ام دارای ۱۵۰ نفر زیرمجموعه است که به صورت مستقیم و غیر مستقیم با بنده همکاری می‌کنند و به کمک کمیته امداد، مددجویان را در روستا‌های اطراف شهرستان نیمروز شناسایی می‌کنیم و به آن‌ها آموزش خامه دوزی می‌دهیم و پس از کلاس‌ها از طریق میراث فرهنگی به آن‌ها گواهینامه داده می‌شود.

این کارآفرین صنایع دستی گفت: خامه دوزی یا خمک دوزی به عنوان واژه محلی آن، که سفید دوزی نیز، نامیده می‌شود بدین صورت بوده است که در زمان‌های گذشته، مادران ما روی پارچه سفید با نخ ابریشم خامه سفید طرح‌ها را می‌دوختند.

هنر خامه دوزی در تزیین لباس، جانماز، کوسن، رومیزی، کوله پشتی، کیف زنانه، کیف پولی، شال، انواع قاب دلنوشته و اسامی ائمه اطهار علیهم السلام استفاده می‌شود. 

او تصریح کرد: تاریخ و قدمت هنر خامه دوزی را می‌توان با زمان پیدایش ابریشم در سیستان و بلوچستان برابر دانست و آن چه که در تحقیقات مشخص شده این است که سیستان بهترین مکان بافته‌های ابریشمی و پشمی بوده است و با داشتن باغ‌های فراوان توت، یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید ابریشم بوده است در حالی که بسیاری فکر می‌کنند ابریشم همواره از چین به سیستان وارد می‌شده است و سیستانی‌ها در تولید ابریشم هیچ نقشی نداشته اند. اما منابع تاریخی از وجود کارگاه‌های تولید پیله و ابریشم در یکی از روستا‌های زابل حتی از حدود ۱۰۰ سال قبل خبر داده اند و اوج این هنر را می‌توان همچون دیگر هنر‌ها و صنایع سیستان به دوره اشکانیان و ساسانیان نسبت داد و دلیل خواندن این هنر ظریف و اصیل و زیبای سیستانی به این نام به خاطر این است که در گذشته، ابریشم به صورت خام یعنی بدون استفاده هیچ گونه رنگرزی پخت یا سفیدکاری مورد استفاده قرار می‌گرفته است و همین امر دلیل بر نامیدن این هنر زیباست. 

کیخا درمورد مشکلاتی که کارآفرینان صنایع دستی سیستان و بلوچستان با آن روبرو هستند، اطهار کرد: یکی از بزرگ‌ترین مشکلات صنعتگران موضوع فروش آن هاست، چون صنایع دستی جزئی از محصولاتی است که مردم عادی جامعه توان خرید آن را ندارند و فقط قشری از مردم هستند که می‌توانند صنایع دستی را تهیه کنند به ویژه این که زابل با خشکسالی و بیکاری روبروست و مردم آن، توان خرید صنایع دستی را ندارند و به همین دلیل، مسئولان باید به حمایت صنعتگر خود بپردازند.

این کارآفرین صنایع دستی با اشاره به بیمه کارآفرینان صنایع دستی منطقه سیستان و بلوچستان به عنوان یکی دیگر از مشکلات موجود گفت: بیمه از دیگر مشکلات صنعتگران است. آن‌ها با وجود این که تلاش زیادی می‌کنند و با دل و جان کار کرده و عمر خود را وقف کار می‌کنند تا هنر‌های صنایع دستی برای نسل‌های بعدی بمانند و فراموش نشوند هنوز تکلیف بیمه شان مشخص نیست. این در حالی است که به نظر ما، صنایع دستی جزء مشاغل سخت به شمار می‌رود که مسئولان باید برای این منظور پیگیری‌های لازم را انجام دهند.

او از وام‌های خوداشتغالی به عنوان یکی دیگر از معضلات صنعتگران و کارآفرینان صنایع دستی سیستان و بلوچستان نام برد و یادآور شد: چرا یک وام خوداشتغالی نیازمند ضامن است؟ در حالی که برای بعضی از بانوان صنعتگر چنین چیزی امکان ندارد و اگر صنعتگران از لحاظ فروش مورد حمایت قراربگیرند و به بازار‌های داخلی و خارجی وصل شوند خیلی از مشکلات زنان بی سرپرست و بدسرپرست برطرف می‌شود و اگر کسانی که واقعاً کار می‌کنند حمایت شوند و بازار فروش خوبی داشته باشند و سفارش بگیرند دیگر نیاز به وام خوداشتغالی پیدا نمی‌کند. 

نکته حائز اهمیت این است که نحوه پوشش انسان‌ها ارتباط مستقیمی با شرایط اقلیمی و فرهنگی و قومی هر منطقه دارد. مناطقی مثل سیستان و بلوچستان ایران و بخش‌هایی از خراسان، کرمان و هرمزگان و کشور‌هایی مثل پاکستان و هندوستان و افغانستان از جمله نواحی هستند که نحوه پوشش و شکل لباس آن‌ها تقریباً همسان است و شباهت لباس های برخی دیگر از اقوام ایرانی با لباس‌های محلی منطقه سیستان و بلوچستان به دلیل ریشه‌های مشترک مردمی، تبارشناسی، فرهنگی و تاریخی است. 

همه جهان، سوزن دوزی را به نام خطه سیستان و بلوچستان می‌شناسند و شاید نتوان سند دقیقی از تاریخچه هنر سوزن دوزی ارائه کرد، اما در خصوص قدمت و هنر سوزن دوزی زنان بلوچ می توان به این بسنده کرد که در آثار کشف شده روی سفال‌های مربوط به هزاره پنجم و ششم قبل از میلاد، اشکالی هندسی مشابه نقوش دست زنان بلوچ دیده می‌شود و به اعتقاد برخی از پژوهشگران و بر اساس شواهد موجود، نقوش سوزن دوزی بلوچ قرابت خاصی به نقوش سنگ نگاره‌های پیش از تاریخ دارند که همین قدمت سوزن دوزی باعث شده است تا به جذابیت و اعتبار این هنر رازآلود افزوده شود.

باشگاه خبرنگاران جوان فرهنگی هنری ساير حوزه ها