دوره صفویه نقطه عطف عزاداری در ایران

به گزارش خبرنگار مهر، سومین پیش نشست تخصصی «همایش علمی هیأت و آئین‌های مذهبی»، با حضور حجت‌الاسلام یدالله حاجی‌زاده استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی و حبیب زمانی محجوب دانشیار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق (ع) در مرکز پژوهشی تمدن اسلامی در شهر مقدس قم برگزار شد.

در کتاب فرهنگ عاشورا، هیأت مجموعه‌ای از مردم هر محله، شهر و روستا معرفی شده است

در ابتدا این نشست حجت‌الاسلام یدالله حاجی‌زاده استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی که موضوع ارائه خود را «سیر تطور هیأت‌های عزاداری در ایران از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار» قرار داده بود، پس از اشاره به معنای لغوی هیأت اظهار کرد: محدثی در کتاب فرهنگ عاشورا، هیأت را مجموعه‌ای از مردم هر محله، شهر و روستا معرفی کرده است که برای سوگواری و عزاداری امام حسین علیه السلام در ایام محرم تشکیل می‌شود. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که هیأت به معنای یک سوگواری گروهی، از گذشته و حتی از زمان خود اهل‌بیت وجود داشته است.روایات نشان دهنده آن است که ائمه اطهار نسبت به زیارت سیدالشهدا تاکید داشته و شیعیان نیز به این موضوع اهتمام داشته‌اند.

وی با بیان روایتی از امام صادق (ع) خطاب به ابوهارون مکفوف، مبنی بر اینکه به صورتی حزن‌انگیز و رقّت‌آور در رثای امام حسین (ع) شعر بخواند، گفت: عزاداری بر امام حسین (ع) بلافاصله پس از واقعه عاشورا شروع شده و شاید بتوان حضرت زینب (س) را اولین کسی دانست که برای آن حضرت در کوفه، شام و مدینه، عزاداری برپا کرده است و این عزاداری در دوران ائمه (ع) تداوم داشته است. البته باید توجه داشت که عزاداری در دوران ائمه اطهار (ع)، عموماً به صورتی ساده برگزار می شده است که شاید به خاطر شرایط خاص و سخت گیری دستگاه خلافت بوده و اهل‌بیت (ع) نمی‌توانستند به صورت گسترده مراسم برگزار کنند. اما شاهد آن هستیم که هرگاه در طول تاریخ، شیعیان قدرتی داشته‌اند، عزاداری بر سیدالشهدا (ع) رونق گرفته و به صورت منظم‌تری برگزار شده است.

روضه‌خوانی از دوره صفویه آغاز شد

حاجی‌زاده ادامه داد: قبل از صفویه شاهد عزاداری چندان گسترده‌ای نیستیم. البته در تاریخ سیستان اشاره شده است که مردم این منطقه دهه اول محرم عزاداری می‌کرده‌اند.همچنین در دوره آل بویه عزاداری به صورتی رسمی‌تر برگزار شده است. احمد معزالدوله از برادران بویه‌ای بغداد دستور داده است عاشورای سال ۳۵۲، مردم دکان‌ها را تعطیل کرده و به سوگواری بپردازند. ابن اثیر هم اشاره کرده است که شیوه عزاداری اینگونه بوده که بازارها تعطیل شده و شیعیان به صورت دسته جمعی و با آمدن به خیابان مشغول سوگواری می‌شدند و همگان لباس سیاه می‌پوشیدند.

وی افزود: بعد از آل بویه به واسطه روی کار آمدن حکومت‌های سنی مذهب، آئین سوگواری کم رونق تر شد، اما دوره صفویه در این میان، دوباره یک نقطه عطف محسوب می‌شود. در این دوره چون تشیع مذهب رسمی بود، سنت عزاداری رواج یافته و عنوان «روضه خوانی» پیدا می‌کند که برگرفته از کتاب معروف ملاحسین کاشفی، یعنی کتاب «روضه الشهدا» است. درواقع چون مداحان از روی این کتاب، مصائب اهل بیت علیهم السلام را می‌خواندند، این نام شهرت یافت.

استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی اظهار کرد: روضه خوانان معروفی در دوره صفوی داریم. شکل‌گیری دسته‌های عزاداری را در این دوره داریم که عمدتاً کسانی که از کشورهای دیگر به عنوان سفیر به ایران آمده‌اند، گزارش‌هایی داشته‌اند. از جمله پیترو دلاواله که در سفرنامه خود از دسته‌های عزاداری در اصفهان گزارش داده است. همچنین، تعداد روزهای عزاداری در این دوره افزایش یافته، اما هنوز تنها ماه محرم به عنوان ماه عزا مطرح است. در دوره صفویه شاهد به وجود آمدن ابزارهای خاص عزاداری مثل علم و کُتل و بیرق هستیم؛ همچنین گزارش‌هایی درباره قمه زنی و اشکال دیگری از عزاداری مانند سنگ زنی، تیغ زنی و قفل زنی وجود دارد.

نادرشاه دستور منع عزاداری بر سیدالشهدا (ع) را صادر کرد

حاجی‌زاده با تاکید بر اینکه در دوره افشاریه گزارش چندانی درباره عزاداری نداریم، گفت: نادرشاه ریشه جنگ‌های ملالت بار دو امپراتوری صفوی و عثمانی را در اختلافات مذهبی می‌دانست و تصور می‌کرد سوگواری بر امام حسین علیه‌السلام نیز به این اختلافات دامن می‌زند.لذا در سال ۱۱۵۴ در فرمانی، دستور منع عزاداری بر سیدالشهدا علیه‌السلام را صادر کرد که متن آن نیز گزارش شده است. همچنین در جهانگشای نادری آمده است که وی با پنج شرط، پادشاهی را پذیرفت، که یکی از آنها، جلوگیری از لعن بر خلفا و ممانعت از برگزاری مجالس پرشور برای امام حسین علیه‌السلام بود.

حاجی‌زاده ابراز کرد: در دوره زندیه باز هم شاهد برپایی مجالس روضه خوانی و عزاداری هستیم. در این دوره گزارش‌هایی از جهانگردان غربی داریم که به توصیف منبر، نوحه، سینه‌زنی و تعزیه خوانی پرداخته‌اند.بر همین اساس، برخی از پژوهشگران آغاز تعزیه خوانی را از همین دوره دانسته‌اند. از جمله گزارش‌های تاریخی دیگری که موجود است، گزارش‌هایی است که به توصیف حرکت دسته‌های عزاداری به همراه شمایل و تصاویری خاص پرداخته‌اند. یک جهانگرد آلمانی که شاهد برگزاری تعزیه‌ای در جزیره خارک بوده است، با دقت به توصیف آن پرداخته و برای مثال نوشته است که شهادت حضرت عباس علیه السلام بسیار طبیعی اجرا شده است.

حاجی‌زاده با بیان اینکه دوره قاجاریه یکی از دوره‌های بسیار مهم در عزاداری است، گفت: در این دوره، سنت عزاداری صفوی تداوم پیدا می‌کند اما با تحولاتی هم همراه است. در این دوره به دلایلی مثل یک دستی جامعه ایران، صرف هزینه‌های زیاد برای برگزاری مراسم، حمایت همه جانبه حکومت و نهادینه شدن عزاداری از دوره‌های قبل، عزاداری‌ها گسترده شده و با تشریفات بسیاری همراه است. در این دوره شاهد همگانی‌تر شدن عزاداری‌ها هستیم و روضه خوانی جنبه عمومی‌تری به خود گرفته و همه اقشار مردم در عزای امام حسین علیه السلام شرکت می‌کنند.کنت دوسرسی سفیر فرانسه در اواسط دوره قاجار می‌نویسد: هرکسی در حد توان خود سعی می‌کرد نقشی در عزاداری ایفا کند.

حضور گسترده زنان در عزاداری‌ها مربوط به دوره قاجار است

وی بیان کرد: شرکت زنان در عزاداری‌های دوره قاجار بسیار گسترده بوده و حتی پررنگ‌تر از مردان است. مثلاً در تکیه دولت، بیشتر این زنان بودند که سکوها را پر می‌کردند و گفته شده جمعیت آنان قریب به ۶ هزار نفر بوده است. همچنین گزارش شده که رجال حکومتی در عزاداری‌ها شرکت کرده و همه طبقات جامعه در مراسم سوگواری حضور داشته‌اند.

این کارشناس تاریخی خاطرنشان کرد: اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه می‌گوید: تنها چیزی که برای خود اسباب نجات دنیا و آخرت می‌دانم خدمت به خامس آل عبا سیدالشهدا علیه‌السلام است. در این دوره، عزاداری‌ها از نظر زمانی نیز گسترده‌تر شده و از ماه محرم به صفر هم امتداد می‌یابد و این دو ماه، فرصتی برای عزاداری محسوب می‌شود.

شکوفایی تعزیه در دوره قاجار رقم خورد

حاجی‌زاده گفت: دوره قاجار دوره شکوفایی تعزیه است و این مراسم در شهرهای مختلف انجام شده و معمولاً در ابتدای آن، کسی روضه می‌خوانده است؛ اما به مرور، روضه خوانی ابتدایی تعزیه حذف شده است. به ویژه در دوره ناصری شاهد رونق یابی تعزیه هستیم. چارلز جیمز ویلز در زمان ناصرالدین شاه در ایران حضور داشته و مراسم عزاداری و تعزیه در اصفهان را توصیف کرده است.او نوشته است که همه مردم از زن و مرد و فقیر و غنی، لباس سیاه پوشیده بودند و در روضه‌ها شرکت می‌کردند.همچنین، مبالغ زیادی برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین (ع) هزینه می‌کردند.در گزارش دیگری از یک جهانگرد فرانسوی که در زمان محمدشاه قاجار به ایران آمده بوده است، از برپایی تعزیه در معابر عمومی، تکیه‌ها، حیاط مساجد و درون قصرهای بزرگ تهران خبر داده شده است.

این کارشناس تاریخی بیان کرد: در دوره ناصری شاهد گسترش بیش از پیش تعزیه در ایران هستیم که این سنت در همه اقشار جامعه نفوذ کرده و در خانه‌های اعیان و اشراف نیز برگزار می‌شده است. یکی از عواملی که باعث رونق یابی تعزیه در دوره قاجاریه شده بود، فتوای بعضی علما و مراجع در جواز برگزاری تعزیه است. از جمله آیت الله محمدعلی کرمانشاهی فرزند محمدباقر وحید بهبهانی و میرزای قمی. از میرزای قمی سوال شده بود که آیا در ایام عاشورا، تشبیه به صورت امام و اهل‌بیت علیهم السلام به جهت گریاندن مردم و نیز، متشبه شدن در لباس اهل‌بیت (ع) جایز است؟ که میرزا پاسخ داده است منعی در نظر نیست و عمومات رجحان بکاء بر سیدالشهدا (ع) دلالت بر جواز آن دارد.

حاجی‌زاده افزود: سینه زنی و زنجیر زنی نیز در دوره قاجاریه مرسوم است.اوژن فلاندن فرانسوی در آرامگاه شاهزاده حسین قزوین با سینه زنی پرشور مردم رو به رو شده و آن را توصیف کرده است. همچنین او نوشته است برخی پابرهنه و خون آلوده و با چهره‌های سیاه شده دم از حسین (ع) می‌زنند.یک ژاپنی، مراسم عزاداری در اصفهان را اینگونه به تصویر کشیده است که نزدیک مسجد شاه انبوه مردم از پیر و جوان در حدود ۲ یا ۳ هزار نفر با آهنگ منظمی سینه می‌زدند و فریاد حسین حسین سر می‌دادند.

هیأت‌های مذهبی به معنای خاص کلمه از دوران قاجار به بعد شکل گرفته‌اند

وی با اشاره به اینکه هیأت‌های مذهبی به معنای خاص کلمه از دوران قاجار به بعد شکل گرفته‌اند، گفت: در آن دوره هیأت‌ها در قالب تشکل‌های مردمی در منازل، مساجد، حسینیه‌ها و تکایا، مراسم برگزار کرده و به اقامه عزا، تعظیم شعائر، تعمیق دانش دینی، تقویت حافظه تاریخی، وعظ، تعلیم قرآن، آموزش احکام و خواندن روضه و ادعیه می‌پرداختند.همچنین باید گفت بعضی از هیأت‌ها از آن روزگار تا کنون، هنوز به کار خود ادامه می‌دهند؛ مانند هیأت جان نثاران حسینی متعلق به صنف بزّاز که در ۱۳۰۰ قمری تشکیل شده و یا مجمع هیأت لثارات الحسین علیه‌السلام که در ۱۳۳۰ به وجود آمده و یا هیأت متحده تهرانیان ارض قدس که تهرانی‌های مقیم مشهد در ۱۳۲۸ آن را تأسیس کردند.

رواج تعزیه از مراسم سوگواری سیاوش وارد فرهنگ اسلامی شده است

در بخش دیگری از این نشست تخصصی حبیب زمانی محبوب دانشیار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق (ع) در قم در ابتدای سخنان خود به فقر منابع در خصوص تاریخ و پیشینه هیأت اشاره کرده و گفت: همایش علمی هیأت و آئین‌های مذهبی در اولین سال برگزاری بر روی نقطه بسیار خوبی (هیأت در آینه تاریخ) دست گذاشته است. متأسفانه ما در زمینه تاریخ اجتماعی اطلاعات بسیار کمی داریم. عمدتاً تاریخ، تاریخ سیاسی است که به حکومت‌ها و خلفا و شاهان پرداخته است.تصور می‌کردم در کشور ما که یک کشور مذهبی با ریشه‌های دینی دیرینه است، حتماً منابعی در خصوص تاریخ و پیشینه هیأت وجود دارد، اما متوجه شدم که به شدت با فقر منبع مواجه هستیم.

وی ادامه داد: بهترین منابع تاریخی در این حوزه، نوشته‌های مستشرقان و جهانگردانی است که عمدتاً پس از دوره صفویه وارد ایران شده‌اند و اگر اینها نبود، شاید بسیاری از داشته‌های ما از بین می‌رفت.شاید آئین‌های مذهبی برای آنان جذاب بوده و به همین خاطر، به دقت به ثبت این آئین‌ها پرداخته‌اند، اما در مقابل برای مورخان داخلی به امری عادی تبدیل شده بوده است که تصور می کرده‌اند به ثبت تاریخی نیاز ندارد.

زمانی محجوب در تبیین اهمیت این دست منابع گفت: این‌ها عقبه فرهنگی ما و یکی از پایه‌های اصلی هویتی ماست. از جمله ثمرات این بحث‌های تاریخی، در دست داشتن پاسخ مناسب در قبال انحرافات نوپدید است؛ چرا که نشان می‌دهیم چه چیزی در تاریخ ریشه داشته و اصیل است و چه چیزی یک انحراف و بدعت محسوب می‌شود.

وی که موضوع ارائه خود را «سیر تاریخی آئین‌های عزاداری در منطقه فراهان» قرار داده بود، به پیشینه تاریخی و جغرافیایی منطقه فراهان اشاره کرده و ادامه سخنان خویش را به بررسی موردی آئین‌های مذهبی در این منطقه اختصاص داد.

زمانی محجوب اظهار کرد: منطقه فراهان، منطقه‌ای بسیار عالم خیز بوده است که از ابتدا با سنت شیعی، اسلام آورد.در واقع تا مدت‌ها پس از ظهور اسلام و تسلط مسلمین بر مناطقی از ایران، هنوز زرتشتی‌ها در این منطقه حضور داشتند و آتش آتشکده آن را روشن نگه داشته بودند؛ اما در نهایت این منطقه تحت تأثیر گرایش‌های شیعی قم، که پایگاه تشیع در ایران است، قرار گرفت.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه امام صادق (ع)، دسته‌روی عزاداری، زنجیر زنی، تعزیه خوانی و علم گردانی را نمونه‌ای از آئین‌های مذهبی جا افتاده در فراهان دانست و با ذکر گزارشی از یکی از مستشرقین، برگزاری مراسماتی نظیر قمه زنی و گل مالی را در این منطقه رد کرد.

وی در خصوص تعزیه خوانی در فراهان بیان کرد: اولین و رایج‌ترین آئین مذهبی در منطقه فراهان، تعزیه خوانی است که با عنوان شبیه‌خوانی در آن منطقه معروف است. گفته می‌شود که رواج تعزیه از مراسم سوگواری سیاوش وارد فرهنگ اسلامی شده است، ولی از دوره قاجار بسیار پررنگ می‌شود و در تمام روستاها و شهرها از جمله منطقه فراهان رایج می‌شود.من در مصاحبه‌های میدانی از تعزیه خوان‌ها می‌پرسیدم که شما چند نسل قبل را می‌شناسید؟ معمولاً تا سه نسل قبل از خود را نمی‌شناختند.لذا روشن است که این مراسم در فراهان قدمت بالایی ندارد و نهایتاً به دوره قاجار باز می‌گردد.لوازمی هم که برای تعزیه استفاده می شده است و اکنون موجود است، به همان دوره باز می‌گردد.

عَلم گردانی از آئین‌های خاص منطقه فراهان

زمانی محجوب با بیان اینکه تزئین تعزیه‌ها و آئین‌های عزاداری بر سیدالشهدا علیه السلام در این منطقه لزوماً به رنگ سیاه نبوده است، گفت: زنان در این منطقه نذر می‌کردند و چادرها، روسری‌ها و پارچه‌های خاصی با رنگ‌های مختلف برای مراسم عزا می‌آوردند.نکته جالب توجه دیگر آن است که علاوه بر تعزیه‌های ثابت در دهه محرم، تعزیه خوان‌های سیار نیز در این منطقه و در ایام خاصی مانند ۲۸ صفر، به تعزیه خوانی می پرداخته‌اند.

وی افزود: آئین دیگری که در این منطقه رواج داشته است، عَلم گردانی است. البته منظور از عَلم، همان کتل در ادبیات مناطق دیگر است که در این منطقه از چوب سرو، ساخته می شده و با پارچه‌های رنگارنگ، تزئین می شده است. جالب است که علم در این منطقه از قداست عجیبی برخوردار بوده و هست؛ چنان که هنوز هم مردم به آن قسم می‌خورند.

وی با اشاره به کتاب تاریخ و فرهنگ مردم آشتیان نوشته اسدالله عبدلی آشتیانی، ابراز کرد: براساس برخی اسناد تاریخی، یک آئینی در منطقه وجود داشته است به نام «هیأت بیل و کلنگ» که دیگر الان اثری از آن نیست. سیزدهم محرم هر سال، مردم با دسته‌ای به شکل نمادین می‌رفتند برای خاکسپاری شهدای کربلا. مراسم روضه خوانی در تاریخ منطقه فراهان کمرنگ است و ظاهراً روضه خوانی بیشتر در میان اشراف و علما مرسوم بوده است.