علامه شعرانی حکومت امام عصر را دموکراتیک می‌داند / ترجمه متن اعلامیه جهانی حقوق بشر توسط علامه

به گزارش «مبلغ»- نخستین نشست از سلسله نشست‌های صد کتاب ماندگار قرن با بررسی دو کتاب «تاریخ پیامبر اسلام(ص)» و «نثر طوبی»، امروز ۲۸ آبان در مرکز همایش‌های بین‌المللی کتابخانه ملی ایران با حضور برگزار شد.

در ابتدای نشست اکبر ثبوت؛ استاد تاریخ و تمدن اسلامی پیرامون کتاب نثر طوبی اثر علامه شعرانی سخنرانی کرد که گزیده سخنان وی را در ادامه می‌خوانید؛

در میان آثار علامه ذوفنون و استاد بزرگوار ابوالحسن شعرانی کتاب نثر طوبی به راستی فرهنگ‌نامه‌ای است گرانقدر که در باب معارف و دانش‌های متعدد و مرتبط با قرآن مطالب بسیار عمیق و دقیق و نکته‌سنجی‌های هوشمندانه‌ای در آن می‌توان یافت. به دلیل محدودیت وقت به ذکر پاره‌ای از آرای استاد در علم السیاسه بسنده می‌کنم.

من با آرای استاد در این رشته مهم معرفت، نخست در درس مکاسب در ضمن دروس مربوط به ولایت آشنا شدم و بعدها در دروس قرآنی و تفسیری ایشان خاصه در گفت‌وگو درباره مصداق اولوالامر و بحث‌هایشان درباره شئون فقیهان و مباحث امامت و غیر آن. در این گفت‌وگو پاره‌ای از آنچه درباره مسائل حکومتی در نثر طوبی نوشتند می‌آورم.

مشکلات تشکیل حکومت از نگاه شعرانی

نخست ضرورت وجود حکومت و در عین حال مخاطراتی که در آن است. ایشان می‌نویسند «یکی از حوائج ضروری مردم وجود اولوالامر است تا نظم را نگه دارند و راه‌ها را ایمن کنند. اولوالامر قدرت و لشکر می‌خواهد تا اشرار از آن بترسند و مال می‌خواهد تا لشکر را نفقه دهند و عیب اینجا است چون یک نفر مال و لشکر داشت مردم مقهور او می‌شوند و همچنان که اشرار از او بیم دارند صلحا هم جرات مخالفت نخواهند داشت و هر حکمی که خواهد اعمال می‌کنند.

تجویز چنین قدرتی برای غیر معصوم غلط است و مشکل جامعه بشری در این است که چگونه می‌توان قدرت اولوالامر را محدود کرد تا حکم بر خلاف عدل نکنند چراکه اینان مصلحان را به نام خاطی مجازات می‌کنند و اختیار را که بزرگترین نعمت الهی است و خود خداوند از مردم سلب نکرده از نیکان امت سلب می‌کنند به عذر اینکه موجب فساد هستند با اینکه هیچ معصیتی ضررش به اندازه سلب آزادی و اختیار از مردم نیست.»

استاد بهترین راه را برای محدود کردن قدرت اولوالامر در عصر غیبت معصوم آن می‌داند که حکومت مقهور رضای مردم باشد و دورترین جوامع از فساد و ستم را مدینه الجماعه می‌نامد که حکومت آن حکومت عامه مردم است و در تایید این نظر سخنان معلم ثانی، فارابی را می‌آورد که در چنین حکومتی همه افراد جامعه آزاد و با یکدیگر برابرند و طبق قانون هیچ‌کس را در هیچ موردی بر دیگری برتری نیست و آزادی بر رفتار همگان حاکم است مگر کسی که رفتار او با آزادی دیگران در تعارض باشد و هیچ‌کس را بر دیگری سلطه نیست و ریاست و سرپرستی امور با کسانی است که مردم آزادانه او را به ریاست برگزینند.

به نظر استاد در چنین جامعه‌ای است که شخصیت‌های عالی‌رتبه از حکیمان و خردمندان از هر صنعت و هنر پرورش می‌یابند. به گفته استاد، فارابی بیش از هزار سال پیش حکومت مبتنی بر دموکراسی را به گونه‌ای وصف می‌کند که انگار سالیان دراز در کشورهایی نظیر لندن و سوییس زیسته است البته حکومت مطلوب از نظر ایشان نه از سنخ حکومت فعلی غرب بلکه حکومت امام معصوم است منتهی در غیبت او بهترین و کم‌خطرترین گزینه را حکومت دموکراتیک می‌داند و معتقد است حکومت معصوم هم مبتنی بر دموکراسی است زیرا او هم تا وقتی عموم مردم خواهان حکومت او نباشند اقدام به تشکیل حکومت نمی‌کند.

استاد برای آنکه سخنانش در برتری حکومت‌های نامسلمان غریب ننماید به حدیث نبوی «الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم» استناد می‌کند که آن را بهترین گفتار در باب عدل می‌خواند و در جای دیگر نیز می‌نویسد این وجه از تمدن در کشورهای اروپایی که حکومت‌های مقهور رضای رعیتند مطابق تعلیم قرآنی است و موجب دستیابی به رفاه و پیشرفت است.

جالب اینکه ایشان اعلامیه جهانی حقوق بشر که با معیار غربی و بر اساس دموکراسی تنظیم شده است را برای نخستین بار ترجمه کرده و در ذیل کلمه حق در دایره المعارف قرآنی خود آورده و بسیاری از مواد آن را بدون چون و چرایی پذیرفته است.

نثر طوبی به مثابه تفسیر قرآن

در ادامه این نشست محسن معینی؛ پژوهشگر متون، سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

مرحوم شعرانی چند تفسیر از تفاسیر مهم شیعه را در زمان خودش تصحیح و چاپ کرد یکی تفسیر ابوالفتوح رازی و یکی منهاج الصادقین از ملا فتح الله کاشانی. ایشان در این دو تصحیح صرفا مصحح نبودند بلکه در جای جای تفسیر خودشان تعلیقاتی بر این دو تفسیر نوشتند. در آخر تفسیر ابوالفتوح فرهنگ لغاتی تهیه کرده بودند تا زمانی که در قید حیات بودند تا حرف سین را به چاپ رساندند. این فرهنگ لغات بخش اول از کتاب نثر طوبی است که ادامه آن را دکتر محمد قریب ادامه داد. نثر طوبی یک دایره المعارفی است از لغات قرآن کریم. می‌شود نثر طوبی را تفسیری بر قرآن دانست که با ترتیب لغت نوشته شده است. در جای جای کتاب، علامه شعرانی مباحث تاریخی، کلامی، فلسفی، حدیثی، ادبی و نجومی ارائه کرده که برای فهم آیات قرآن کریم بسیار راهگشا است.

شایان ذکر است مجموعه تعلیقاتی که مرحوم شعرانی در تفاسیر خودش نوشته است را محمدرضا غیاثی کرمانی در سه جلد با عنوان پژوهش‌های قرآنی شعرانی به چاپ رسانده که آن هم بسیار مفید است. همان سه جلد هم حاوی نکات بسیار عمیقی از تفسیر قرآن است که با برخی تفاسیر برجسته دوران معاصر برابری می‌کند.

علامه شعرانی نکات حدیثی و کلامی و فلسفی زیادی در کتاب آوردند که برخی نکات آن را استاد ثبوت ارائه کردند. بسیاری از جاهای کتاب، مرحوم شعرانی اقوال دیگران را نقل می‌کنند؛ گاه از ابوالفتوح نکته‌ای ذکر می‌کنند و در موارد زیادی خودشان به تفسیر لغت و آیه می‌پردازند. اگر تفسیر ابوالفتوح که علامه شعرانی به تصحیح آن پرداختند را با دقت بررسی کنید مشاهده می‌کنید همان تفسیر الکشف و البیان ثعلبی است که ابوالفتوح آن را به فارسی ترجمه کرده و گاه به حدیث اهل بیت اشاره کرده است یعنی احادیث اهل سنت را به احادیث شیعی تغییر داده است. بر این اساس مطالبی که علامه شعرانی از ابوالفتوح نقل کردند گاه نظرات مفسران اهل سنت است اما در مواردی که ایشان تشخیص دادند این نظر با نظرات عالمان امامی مطابق نیست نظر شیعه را در آنجا نقل کردند.