گروکشی دستگاه‌ها در استخدام نخبگان/ اگر نخبه بودی، اینجا نبودی!

خبرگزاری مهر_گروه دانش و فناوری؛ به سیاق سالیان گذشته دیدار رهبری با هزاران نفر از نخبگان و مستعدان علمی کشور در حالی برگزار شد که ایشان چندین محور را پیرامون موضوع نخبگان مورد تاکید قرار دادند. رهبری در این دیدار خواستار یک جهش تازه و مبتکرانه علمی و ورود به فصل تازه‌ای از فعالیت‌های نوآورانه در مراکز و محیط‌های علمی-دانشگاهی شدند و فراهم کردن «امکان اشتغال» و «امکان تداوم مطالعات و تحقیقات» را به عنوان دو توقع نخبه از دستگاه مدیریت کشور، مورد تاکید قرار دادند.

خبرگزاری مهر، به بهانه برگزاری این دیدار و همچنین بیان نظرات، درخواست‌ها و چالش‌های پیش روی جامعه نخبگانی میزبان ۴ نفر از نخبگان بود که ۳ نفر از آن‌ها در دیدار اخیر با رهبری حضور داشتند. نکته‌ای که متفق‌القول در این میزگرد از سوی این افراد مطرح شد این بود که تأکیدات رهبری در حوزه نخبگانی آنطور که باید پیگیری، اجرایی و عملیاتی نمی‌شود. به طور مثال یکی از نخبگان به این موضوع اشاره کرده است که علی‌رغم مصوبه جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی، دستگاه‌ها همراهی لازم را برای پذیرش نخبگان ندارند و یا در حوزه مسکن نخبگان، محدودیت‌های مالی و معیشتی این امکان را نمی‌دهد که از تسهیلات وام مسکن استفاده شود و تسهیلگری نیاز است.

یکی از نخبگان حاضر در این میزگرد، «سعید ودادی کلانتر» فارغ التحصیل سیستم‌های انرژی دانشگاه شریف و دانشجوی دکتری مدلسازی انرژی دانشگاه تهران است. «شکوفه احمدی» دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق اقتصادی از دانشگاه علامه‌طباطبایی و «شایان افراسیابی» دانش آموخته روابط بین الملل از دانشگاه تهران و پژوهشگر اندیشکده حکمرانی دانشگاه شریف از دیگر افراد حاضر در این نشست بودند. «کیومرث طاهری» نیز چهارمین فردی است که در این نشست با او گفت و گو داشتیم، او دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد مهندسی اکتشافات نفت دانشگاه یزد و برگزیده ۳ جایزه بنیاد ملی نخبگان است و در سال ۱۳۹۹ پایان نامه او جزو یک درصد طرح برگزیده برتر صنعتی در کشور شده است.

مشروح این گفت‌وگو را در نوشتار زیر می‌توانید بخوانید:

* ارزیابی شما از دیدارهای نخبگان با مسئولان عالی رتبه کشور به ویژه رهبر معظم انقلاب چیست؟ برگزاری این جلسات را چقدر برای جامعه نخبگانی مفید و مؤثر می‌دانید؟

ودادی کلانتر: به نظرم وجه اشتراک دیدارهایی که مقام معظم رهبری با نخبگان در سال‌های اخیر داشتند، خصوصاً امسال این است که جریان علمی و نخبگانی که در کشور توسط حضرت آقا ایجاد شده و پرچم‌دار واقعی آن هم هستند، استمرار پیدا کند. اگر بخواهم دقیق‌تر صحبت کنم، حضرت آقا در زمینه حمایت از نخبگان و اینکه نخبگان از کشور خارج نشوند و در زیست بوم نخبگانی کشور تداوم کار بدهند، دو رکن اساسی را در سال‌های مختلف مطرح کردند و امسال هم اتفاقاً به آن اشاره داشتند. یک اینکه نخبگان نیاز به اشتغال دارند و دو اینکه زیرساخت‌های تحقیقاتی برای آن‌ها باید به وجود بیاید که خب به نظرم دو نکته بسیار ظریف را ایشان بر روی دست گذاشتند. اگر جریان مدیریت نخبگان در کشور همین دو مورد را به نحو احسن ایجاد و مدیریت کند ما واقعاً می‌توانیم در زمینه زیست بوم نخبگانی کشور شاهد تحولات زیادی باشیم.

نکاتی که امسال رهبری بیان داشتند، به نظر بنده مهمتر از سال‌های قبل بود. ایشان نکته‌ای را درباره جریان رشد علم و دانش در کشور و رشد فناوری مطرح کردند و آن این بود که اگر در ۱۰-۱۵ سال اخیر شاهد یک رشد نسبت به سال‌های اخیر بودیم، در حال حاضر توقع «جهش» است و ایشان از مدیران حوزه نخبگانی توقع دارند که جهش جدی در این حوزه رخ دهد. آقا از «مسیرهای میان‌بر» نیز نام بردند که در حوزه فناوری و دانش یکی از کارهایی است که کشور باید به سمتش پیش برود. همین دو مطالبه به نظرم برای مسولان در این حوزه کفایت می‌کند یعنی اگر این جهش را رقم بزنند، ما در کشور شاهد اتفاقات خوبی خواهیم بود.

آقا وقتی مطالبه‌ای را مطرح می‌کنند، با رجوع به منظومه صحبت‌های ایشان، می‌توان پاسخ آن مطالبه را هم مشاهده کرد؛ در این جلسه اخیر به نظرم یکی از پاسخ‌هایی که به جهش علمی دادند، «مسیرهای میان بر» بود. بنده معتقدم لزوماً مسیری که دنیا رفته را می‌توانیم طی نکنیم البته مسیرهای توسعه علم و فناوری در دنیا را نفی نمی‌کنم ولی می‌توان مسیرهای میان بری هم یافت. حضرت آقا راه حل دیگری هم در این جلسه مطرح کردند و آن حمایت از نخبگان از طریق اشتغال زایی بود؛ البته شغل هم تعریف دارد و به این معنا نیست که نخبگان را به یک سری «مستمری بگیر» تبدیل کنیم. بلکه به این معنا است که آن‌ها درگیر کارهای مهم شوند و احساس مفید بودن داشته باشند. یکی از موارد دیگر که به جهش علمی کمک می‌کند، بحث «زیرساخت‌های تحقیقاتی» است که آقا هم آن را مورد تاکید قرار دادند.

این دست دیدارها که عالی‌ترین مقام سیاسی و عالی‌ترین مقام اجرایی کشور پای صحبت‌های نخبگان بنشیند، منحصر به فرد است و اصلاً نمونه‌ای شبیه به آن را در دنیا نداریم. اما سوال اینجاست که خروجی این جلسات و نشست‌ها چیست؟ نخبگان باید وظیفه خود بدانند، برای حل مسایل مطرح شده از سوی حضرت آقا مسیرهای اجرا را پیدا کنند و خودشان در دستگاه‌های اجرایی موارد را پیگیری، کارسازی و دنبال کنند. در واقع بعد از سخنرانی کار برای نخبگان شروع می‌شود و آن‌ها باید از فرصتی که آقا به آن‌ها داده به نحو احسن استفاده کنند و البته از مسئولان هم می‌خواهیم این فضا را برای فعالیت نخبگانی باز کنند.

*آقای افراسیابی مهمترین مزیت این نشست‌ها را در چه می‌بینید و ارزیابی‌تان از حیث مواردی که نخبگان در این جلسات مطرح می‌کنند، چیست؟

افراسیابی: مهمترین مزیت این جلسات به زعم بنده، قدرشناسی و تقدیر از نخبگان است، و از این نظر که این افراد مورد توجه و اعتنای رهبری قرار می‌گیرند، احساس بهتر و شاید حس تعلق به کشور هم پیدا می‌کنند اما به نظرم شأن این جلسه، شأن «ترویج گفتمان» و «گفتمان سازی» باید باشد. احساس می‌کنم اشکالی که در این جلسات وجود دارد، بیان مسایل ریز اجرایی در صحبت‌های نخبگان است که خب به نظرم جای این صحبت‌ها در این جلسه نیست و اگر هم حضرت آقا در تأیید بحث‌های دوستان صحبتی داشته باشند، احتمال اینکه دولت و دستگاه‌های اجرایی دقیقاً آن موضوع را پیگیری کنند، زیاد نیست. چرا که بعضاً شاهد هستیم خیلی وقت‌ها بیانات صریحِ آقا اجرا نشده است.

توقع این است تحولی در دستگاه‌های اجرایی اتفاق بیفتد اما به نظرم خیلی توقع واقع بینانه ای نیست و شاید این باعث شود نخبگان مقداری دلسرد شوند. معتقدم جایگاه جلسه که شأن عالی و بالایی است، سمت و سوی گفتمان سازی و راهبردی داشته باشند تا اینکه ما یک ضعف خاص و مساله خیلی ریزی را به صورت اجرایی مطرح کنیم. و البته به نحوه انتخاب سخنرانان نقد وارد است و به نظرم خیلی مسایل عام تری وجود داشت که شاید خوب بود آن موارد مطرح می‌شد.

*این دیدارها را چقدر در روند ایجاد تسهیلات، به کار گرفتن نخبگان و … از سوی نهادهای اجرایی کشور مؤثر می‌دانید؟

طاهری: بنده سال گذشته در دیدار با رهبری حضور داشتم و در این دوره علی رغم ثبت نام، توفیق دعوت نداشتم. دغدغه نخبگان دقیقاً همینجاست که لایه‌های پایینی در اجرا خیلی کند هستند و برای به چرخش درآوردن کار خیلی تعلل دارند و همین امر آسیب‌زا شده است. اتفاقاً از لایه‌های بالایی این توصیه‌ها و راهنمایی‌ها می‌تواند کمک کند و این تأکیدات باید با فرایند اجرا همراه شود و چه بسا حضور ارشد ترین مقام اجرایی کشور (رییس جمهور) در جلسات نخبگانی و تداوم جلسات و همچنین تأکیدات ایشان، می‌تواند راهگشای چالش‌های پیش روی نخبگان باشد، اما متأسفانه شاهد هستیم که خروجی این نشست‌ها، خروجی‌های ضعیفی است و علت آن هم به خاطر عدم رعایت توصیه‌ها و راهنمایی‌ها است. مثلاً از کادر اجرایی در دولت انتظار می‌رود وقتی ارشدترین مقام عالی کشور بر روی موضوعی توصیه و تاکید می‌کند، آن موضوع اجرایی شود که خب توجهی صورت نمی‌گیرد!

احمدی: به نظرم مهمترین ویژگی برگزاری چنین جلسات، بیان مسایل و مشکلات کشور و به گونه‌ای هشدار و یا اخطار به مسؤولان اجرایی کشور است. اما همانطور که آقای طاهری هم اشاره داشتند به نظر می‌رسد خروجی این جلسات ضعیف است و این سخنرانی‌ها و بیان مسایل به نتیجه نمی‌رسد. البته من بررسی نکردم که به صورت قطعی بگویم، اما متأسفانه بروکراسی اداری ما پیچیده است و با تغییر رییس جمهور کل کادر اداری ما تغییر می‌کند و همه چیز به یکباره دگرگون می‌شود. موضوع دیگر اینکه بهتر است در این گونه جلسات مسایل کلان‌تر مطرح شود و از جزییات فاصله بگیریم البته کلیات موضوعات خوب بود اما نحوه بیان مشکلاتی داشت و حتی اساتید هم در این باره اتفاق نظر داشتند.

با همه اینها درباره تجربه خودم از این جلسات باید بگویم طرحی که من در این جلسه ارایه دادم، درباره «محرومیت زدایی در مناطق محروم و کمتر توسعه یافته و راهکارهای آن» بود که معاونت توسعه مناطق روستایی نهاد ریاست جمهوری بعد از این جلسه با بنده تماس گرفتند و پیگیر شدند و آن‌ها هم مشتاق ریشه یابی مساله محرومیت در کشور هستند. متأسفانه مسأله‌ای که در چند سال اخیر با آن مواجه هستیم، عدم توسعه متوازن در کشور، تمرکز منابع و ثروت‌های ملی در کلان شهرها و به تبع آن عدم توسعه مناطق محروم و شهرستان‌های کوچک است که این موضوع مسایل و مشکلاتی از جمله مهاجرت را در پی دارد و همین امر تبعات مختلف دیگری مثل حاشیه نشینی، آلودگی هوا و … به دنبال دارد. در این زمینه یکی از اصلی ترین راهکارها، تقویت بنیه تولیدی و ایجاد زیرساخت‌های صنعتی در مناطق محروم و کمتر توسعه یافته است که باید به این راهکار توجه شود. موضوع مهم دیگر این است که در لایحه برنامه توسعه هفتم و قانون بودجه به عنوان دو سند مهم مالی و اقتصادی کشور، به این موضوع اصلاً توجهی نشده است و زیرساخت‌های تولیدی و صنعتی کلاً در برنامه هفتم جایی ندارد و به تبع آن درباره محرومیت زدایی هم طرحی نیست!

در قانون بودجه ۱۴۰۲ هم دو قانون «استفاده متوازن از امکانات کشور» و «قانون احکام دایمی برنامه‌های توسعه» را داریم که این دو قانون در واقع اعتبارات استانی را در خصوص محرومیت زدایی را مشخص می‌کنند و با توجه به اینکه عمده این منابع از فروش ۳ درصد نفت و گاز تأمین می‌شوند، به دلیل تحریم‌ها و نوسانات فروش نفت، اختصاص این اعتبار مشکلاتی دارد و در واقع محرومیت زدایی تحقق پیدا نمی‌کند و در عمل یک «محرومیت زدایی صوری» را خواهیم داشت.

*در سال‌های اخیر به ویژه طی یکی دو سال گذشته تسهیلات و مصوباتی در راستای حمایت از جامعه نخبگانی از سوی دولت اجرایی شد که به طور مثال یکی از آن‌ها «جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی» و دیگری «وام مسکن نخبگان» بود؛ به عنوان نمایندگانی از جامعه نخبگانی، شما این تسهیلات را چقدر راهگشا و مؤثر می‌دانید؟ در تماس‌هایی که تعدادی از نخبگان با خبرگزاری داشتند، مطلع شدیم در فرایند اجرای این مصوبات مشکلاتی بر سر راه نخبگان وجود دارد.

طاهری: اسم جذب که می‌آید، فلسفه‌های گسترده ای پشت آن وجود دارد، ببینید بحث اشتغال نخبگان یا جذب، موضوعی است که سال‌های سال در محافل مختلف درباره آن صحبت می‌شود. عملاً دولت با این طرحی که در دستور کار دارد می‌خواهد نخبگان را «کارمند» کند، من ۱۳ سال تجربه کار در دستگاه‌های دولتی به صورت غیررسمی و به عنوان کارشناس را دارم و دقیقاً با ساختار دولتی آشنا هستم. اعتقاد من این است که فرد نخبه نباید کارمند یک دستگاه اجرایی شود چرا که صرف کارمند بودن دستاورد نیست! اما با همه اینها در همین مسیر نیز مشکلاتی سد راه است. جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی در خردادماه سال ۱۴۰۱ آغاز شد و کمیته‌های ارزیابی شکل گرفت و در آذرماه اولین گروه از نخبگان برای توانمندسازی به دستگاه‌ها اعزام شدند. تاکنون تنها دو گروه از نخبگان (جمعاً حدود هزار نفر) دوره توانمندسازی در دستگاه‌ها را پشت سرگذاشته اند و در حدود چند ماه اخیر برای ۶۰ تا ۷۰ نفر و نهایت ۲۰۰ نفر کد استخدامی صادر شده و مابقی هنوز بلاتکلیف هستند.

در بحث جذب در دستگاه‌های اجرایی اتفاقات جالبی افتاده است، برخی دستگاه‌ها که از آن نام نمی برم، از سازمان اداری استخدامی خواسته‌اند که اگر قرار است ۱۰۰ فرد نخبه جذب کنیم، باید به طور مثال ۵۰۰ نیروی قراردادی خودمان را نیز تبدیل وضعیت کنید و یا باید مجوز استخدام ۲ هزار نفر به آن‌ها داده شود تا آزمون استخدامی برگزار کنند! بنابراین در این مسیر شاهد هستیم دستگاه‌های اجرایی با چنین سیاست‌ها و گروکشی‌هایی با سیاست‌های کلان مقابله می‌کند؛ قرار نبود برای جذب نخبگان امتیازی داده شود و امتیازی گرفته شود. دستگاه اجرایی بخشی از این سیستم و بدنه دولت است و باید در خدمت این مجموعه باشد ولی ما الان شاهد هستیم که به عنوان مثال یک دستگاه اجرایی کاملاً انحصاری عمل می‌کند و بعضاً دستور وزیر آن وزارتخانه حتی از ریاست جمهوری هم پیش می‌گیرد و می‌گوید من قانون خاص خودم را دارم!

این در حالی است که در مصوبه هیأت وزیران صراحتاً اعلام شده که تمامی دستگاه‌های اجرایی حتی دستگاه‌هایی که از قوانین خاص تبعیت می‌کنند مثل شرکت ملی نفت، گاز و امثالهم و نهادهای زیر مجموعه رهبری باید این مصوبه (جذب نخبگان) را اجرایی کنند. البته نهایتاً با پیگیری‌های مداوم سازمان اداری و استخدامی، این دستگاه بخش اندکی از بچه‌ها را جذب کرد اما همچنان براساس قانون داخلی خودش آن‌ها را جذب می‌کند. حتی در دیدار با رهبری تعدادی از نخبگان که می‌خواستند در این دستگاه جذب شوند، نامه دادند و بیت رهبری نیز در همین راستا نامه‌ای به این دستگاه مورد نظر ارسال کرده اما در نهایت با ما تماس گرفتند و گفتند ما قانون خاص خودمان را داریم! جوان نخبه را از پله‌ها و آسانسورها می‌برند بالا و پایین؛ نامه می‌دهند از این اتاق به آن اتاق. اصلاً مگر نخبه ای که خودتان به یک دستگاه اجرایی معرفی می‌کنید باید التماس کند...

الان می‌بینیم، جوان نخبه را از پله‌ها و آسانسورها می‌برند بالا و پایین؛ نامه می‌دهند از این اتاق به آن اتاق. اصلاً مگر نخبه ای که خودتان به یک دستگاه اجرایی معرفی می‌کنید باید التماس کند؟! حدود چند هزار نفر در حال حاضر دغدغه جذب دارند و بنده هم گرفتار این فرایند هستم و جالب اینکه کارمند دستگاه در پاسخ به پیگیری‌های من می‌گوید، تو اگر نخبه بودی الان اینجا نبودی؟!

وزارت کشور در قالب مصوبه‌ای فرمی تحت عنوان فرم «ارزیابی عملکرد مدیران» دارد که در یکی از بندها به تعامل مدیران با نخبگان، تعداد جلسات برگزار شده با نخبگان و تعداد انتصاب نخبگان اشاره و تاکید شده است؛ در حال حاضر همه مدیران این فرم را پر کرده اند و به دست وزارت کشور رسیده و متولی اجرای آن استانداری‌ها هستند وزارت کشور می‌داند عملکرد مدیران دستگاه‌های اجرایی در این حوزه چه بوده و کدام مدیران کوتاهی کرده اند. یکی دیگر از مشکلات در بحث جذب نخبگان در دستگاه‌ها این است که در برنامه هفتم توسعه آمده است نخبه بالای ۳۵ سال استخدام نمی‌شود، خب آن فردی که دکتری گرفته و تمام این سال‌ها درس خوانده، چه باید بکند؟ در حال حاضر بسیاری از نخبگان دغدغه این موضوع را دارند و خیلی از بچه‌ها از من خواهش کردند که در این جلسه مطرح کنم.