کاپ ۲۸: سرنوشت زیست‌بوم جهانی در سایهٔ جنگ در خاورمیانه

بیست‌وهشتمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل موسوم به کاپ ۲۸ از نهم تا ۲۱ آذر (۳۰ نوامبر تا ۱۲ دسامبر) در شهر دبی در کشور امارات متحده عربی برگزار می‌شود.

پس از کاپ ۲۲ در قطر و کاپ ۲۷ سال پیش که در شرم‌الشیخ مصر برگزار شد، این سومین کنفرانسی است که در منطقهٔ خاورمیانه برگزار می‌شود؛ خاورمیانه‌ای که جنگ بر آن سایه افکنده و چشم رسانه‌ها از مباحث مربوط به تغییرات اقلیمی و محیط زیست دور مانده است.

اما خطر بزرگ‌تری که بیخ گوش خاورمیانه و کل کره زمین نشسته است، تغییرات اقلیمی بشرساخت و به تبعِ آن نوسانات آب‌وهوایی، از میان رفتن تنوع زیستی و به خطر افتادن حیات بشر در سیارهٔ سبز است؛ خطری که رفع آن برخلاف جنگ که رویارویی و تقابل لازم دارد، به تعامل، ازخودگذشتگی و مشارکت همگانیِ بیش از پیش همهٔ کشورها ازجمله در خاورمیانه نیاز دارد.

اما برگزاری این دوره کاپ در امارت متحده عربی و انتخاب رئیس دوره‌ای آن، سلطان الجابر، که مدیرعامل بزرگترین شرکت نفتی امارات (ADNOC) است، بسیار مشاجره‌برانگیز شده است. در شرایطی که فعالیت‌های مربوط به شرکت‌های بزرگ سوخت فسیلی از مهم‌ترین عوامل انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش زمین هستند، انتخاب مدیرعامل یکی از بزرگ‌ترینِ این شرکت‌ها برای ریاست این دورهٔ کاپ نوعی از تناقض و دهن‌کجی به محتوا و هدف این کنفرانس تلقی شده و حتی برخی گزارش‌ها از اسناد درزکرده از امکان استفاده از این کنفرانس برای توسعهٔ تجارت و سرمایه‌گذاری در بخش سوخت فسیلی حکایت دارد.

بیشتر در این باره:

هشدار سازمان ملل درباره بروز «اختلال عمده در تأمین» غذا در میانه گرمایش جهانی

اما اهمیت کاپ ۲۸ چیست و سران کشورهای جهان بر سر چه مسائلی گفت‌وگو خواهند کرد؟ برای درک بهتر اهمیت این دوره از کاپ، مروری بر روند برگزاری و تحولات رخ‌داده در نزیک به سه دهه برگزاری این کنفرانس ضروری است.

اولین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل سال ۱۹۹۵ در برلین با کشورهایی که سه سال قبل از آن در اجلاس زمین در ریودوژانیرو حضور داشتند و کنوانسیون سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم را امضا کردند، شروع به کار کرد.

در بیست‌ویکمین دوره از این کنفرانس‌ها که سال ۲۰۱۵ در پاریس برگزار شد و نقطه‌عطفی در روند جهانی مبارزه با تغییر اقلیم به‌شمار می‌آید، سقف دو درجه سانتیگراد برای افزایش درجه حرارت اتمسفر کرهٔ زمین تا سال ۲۱۰۰ نسبت به اواسط دهه نوزدهم (سناریوی ۲ درجه) در نظر گرفته شد و اعضا متعهد به اجرای برنامه‌هایی برای تحقق این هدف شدند.

همچنین در کنفرانس گلاسکو (کاپ ۲۶) که سال ۲۰۲۱ برگزار شد، کشورها متعهد به گذار از سوخت‌های فسیلی و کم کردن استخراج و استفاده از ذغال سنگ شدند و برنامه‌هایی را برای کنترل متوسط افزایش دما در سقف ۱.۵ درجه (سناریوی ۱.۵ درجه) طرح‌ریزی کردند.

نهایتاً سال گذشته و در کاپ بیست و هفتم در شرم الشیخ مصر، طرح ایجاد صندوقی برای جبران ضرر و زیان اقلیمی کشورهای آسیب‌پذیر و افزایش تاب‌آوری آن‌ها مقابل تغییرات اقلیمی مطرح شد.

حالا در کاپ ۲۸ مهم‌ترین دستورکار روی میز به بررسی بیلان یا ترازنامهٔ پیشرفت‌های حاصل‌شده در جهت تحقق اهداف کنفرانس پاریس اختصاص داده شده است. این بررسی البته توسط نهادهای علمی و هیئت بین دولتی تغییر اقلیم (IPCC) انجام شده و نتایج آن در گزارش سال ۲۰۲۳ این نهاد، قبل از برگزاری کاپ ۲۸ منتشر شد.

این گزارش حاکی است که بر مبنای پیش‌نمایی‌های انجام‌شده، برنامه‌های مشارکت ملی کشورها مطابق مفاد کنفرانس پاریس قادر به تحقق اهداف این کنفرانس نیست و با اطمینان بالا افزایش درجه حرارت بیش از ۲.۱ (به‌طور متوسط ۲.۸) درجه‌ای را تا پایان این سده تجربه خواهیم کرد.

بیشتر در این باره:

۲۰۲۳، گرم‌ترین سال زمین؛ برای همیشه یا فقط تا اکنون؟

همچنین در این گزارش اشاره شده که جریان‌های فعلی مالی جهانی برای سازگاری به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه برای تاب‌آوری اقلیمی کافی نیست. بنا بر این گزارش، برنامه‌های فراگیر، سریع و پایدار برای کاهش انتشار و کربن‌زدایی از اتمسفر در کنار افزایش همکاری‌های بین‌المللی از جمله افزایش و تسهیل اختصاص منابع مالی به‌ویژه جهت حمایت از مناطق، بخش‌ها و گروه‌های آسیب‌پذیر، حاکمیت جامع و فراگیر و سیاست‌های هماهنگ بین‌المللی می‌تواند راه حرکت در مسیر تحقق اهداف کنفرانس پاریس (هدف ۲ درجه) و یا در حالت ایدئال هدف ۱.۵ درجه را هموار سازد.

در صورت ادامهٔ روند فعلی، علاوه بر بالارفتن احتمال رخدادهای برگشت‌ناپذیر اقلیمی (tipping points)، همچنین احتمال بروز همزمان مخاطرات اقلیمی و غیراقلیمی بالاتر خواهد رفت که امکان ایجاد رخدادهای هم‌افزا و یا ترکیبی را فراهم می‌کند؛ رخدادهایی که مدیریت آن‌ها بسیار پیچیده و دشوار خواهد بود.

اقدام فوری برای کاهش انتشار و کربن‌زدایی در دههٔ پیش رو بسیار حیاتی است و تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات کشورها در سال‌های پیش رو می‌تواند اثرات درازمدت بر سرنوشت بشر و زیست‌بوم در هزارهٔ سوم داشته باشد.

از برنامه‌های مهم دیگری که در این کنفرانس قرار است به آن پرداخته شود، مسئلهٔ صندوق جبران ضرر و زیان اقلیمی است. این صندوق به‌منظور افزایش توانایی کشورهای در حال توسعه و یا جنوب جهانی ( (Global southبرای تاب‌آوری اقلیمی و مقابله با آسیب‌های ناشی از مخاطرات اقلیمی است که به‌نوبهٔ خود موجب سریع‌تر شدن روند جهانی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و مشارکت بیشتر کشورها در این زمینه می‌شود.

بیشتر در این باره:

نتیجه پژوهش جدید: ایران آسیب‌پذیرترین کشور خاورمیانه در برابر گرمایش زمین است

اما اختلاف‌ها بر سر چگونگی اختصاص منابع مالی به این صندوق و تعیین کشورهای واجد شرایط برای دریافت است. برای مثال، یکی از اختلاف‌ها بر سر تعریف کشورهای «در حال توسعه» است به‌گونه‌ای که برخی کشورها چین را واجد شرایط برای دریافت کمک از این صندوق نمی‌دانند و به‌زعم آن‌ها چین که خود سهم بالایی در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد، نمی‌تواند در زمرهٔ کشورهای آسیب‌پذیر و واجد شرایط برای دریافت کمک از این صندوق باشد. امید است در کاپ ۲۸ این اختلاف‌ها به نتیجه برسد و اختصاص این منابع مالی و استفاده از آن‌ها تسریع و تسهیل شود.

در کنار این‌ها، از مسائل دیگری که فعالان محیط زیست به آن چشم دوخته‌اند، تعیین سازوکار مشخص برای شرکت‌های سوخت فسیلی خصوصاً در حوزهٔ نفت و گاز و یک چشم‌انداز برای از رده خارج کردن سوخت‌های فسیلی و یا تعیین مقدار کاهش بهره‌برداری از آن‌ها است.

در گزارش ماه نوامبر آژانس بین‌المللی انرژی در مورد صنایع نفت و گاز اشاره شده که این شرکت‌ها برای تحقق هدف سناریوی ۱.۵ درجه ملزم به کاهش ۶۰درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای مربوط به فعالیت خود تا سال ۲۰۳۰ هستند که این امر با سرمایه‌گذاری ۶۰۰ میلیارد دلاری در توسعه و ارتقای مکانیزم‌های کاهش انتشار همچون کاهش انتشار متان (اقدامی فوری و قابل انجام)، برقی‌سازی فرآیندهای بالادستی و فرآیندهای تبدیلی پایین‌دستی برای تولید هیدروژن و آمونیاک امکان‌پذیر است.

در کنار همهٔ این مسائل، برخی همکاری‌های چندجانبه میان کشورها در زمینهٔ تأمین امنیت غذایی و ارتباط آن با تغییر اقلیم و برنامه‌هایی جهت افزایش تاب‌آوری سرزمینی جهت کشاورزی و تأمین خواربار، نقش هوش مصنوعی در مبارزه با تغییرات اقلیمی و تعیین سازوکارهای شفاف‌تر برای دادوستد اعتبار کربنی هم از جلساتی است که برای کاپ ۲۸ پیش‌بینی می‌شود.

ایران نیز قرار است در بالاترین سطح این کنفرانس شرکت کند و باید دید مقامات جمهوری اسلامی تا چه حد می‌توانند تحث شرایط تحریم‌های بین‌المللی زمینه را برای مشارکت و بهره‌مندی کشور از مکانیزم‌های مالی تعریف‌شده، انتقال دانش و فناوری برای ایفای نقش در مبارزه با تغییر اقلیم و افزایش تاب‌آوری سرزمینی در سال‌های پیش‌رو فراهم کنند.

بیشتر در این باره:

ادعای ایران: به‌ دلیل تحریم‌ها نمی‌توانیم با برنامه‌های تغییرات اقلیمی همکاری کنیم

نظرات نویسندگان در یادداشت‌ها لزوماً بازتاب دیدگاه رادیوفردا نیست.