از سخنرانی میرزا تا آرامگاه ابدی/ یادمانی که با هزینه مردم ساخته شد

ایسنا/گیلان ۱۱ آذر ۱۳۰۰ خورشیدی، سالروز یخ زدن آرمان‌های میرزا کوچک خان جنگلی است. گردنه گدوک شاهد بود چگونه یاران دیروز، سر بریده میرزا را برای پیشکشی به تهران می‌برند. حکایت پیوستن بدن به سری که ابتدا در چهارراه حسن آباد تهران به خاک سپرده شده و بدنی که در روستای خانقاه آرمیده، خواندنی است. ۲۰ سال طول کشید تا بدن میرزا را از روستای خانقاه به سلیمانداراب منتقل کنند و بنای یاد بودی که امروز به نام آرامگاه میرزا کوچک خان جنگلی می‌شناسیم راه زیادی را برای ساخت طی کرده است.

با اینکه دو دهه از ساخت یادمان مزار میرزا کوچک خان جنگلی می‌گذرد، ولی این بنا در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ و به شماره ۸۷۸۲ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شد.

بعد از شهریور ۱۳۲۰ اهالی رشت توانستند بدون سر و صدا بدن میرزا را از روستای خانقاه به سلیمانداراب منتقل کنند و سنگ مزار ساده‌ای بدین مضمون بر مزار قرار گرفت: « میرزا کوچک خان جنگلی که به ندای اسلام بپا خاست انعکاس صدای مظلومان و مستضعفان ایران را در طنین غرش گلوله‌ها به گوش جهانیان رسانید.»
 
بعد از انقلاب ۱۳۵۷، گروهی خیّر تلاش کردند مزار میرزا را از حالت متروک خارج کنند. بعد از سه سال تلاش و با کمک‌های مردمی، بالاخره یک بنای آجری ۸ ضلعی بر مزار میرزا کوچک خان قرار می‌گیرد. طراح این بنا دکتر «محمد تقی رزازی» بود.
 
این مهندس معمار در این باره می‌گوید: گورستان سلیمانداراب بعد از انقلاب، مخروبه‌ای بیش نبود. زمین گورستان غیر مسطح، باتلاقی و آبگیر بود. سقف مسجد سلیمانداراب و سفال‌های آن  و دیوارهای حصار دور گورستان در بسیاری از بخش‌ها فرو ریخته بود و سنگ قبر میرزا هم سنگ کوچک ناشناخته‌ای بود.
 
پیش از انقلاب ۵۷، انجمن فرهنگی تحت عنوان «انجمن مردمی مفاخر گیلان» به صورت خودجوش برای مزار مفاخر گیلان بناهای یادبود می‌ساختند. به عنوان نمونه آرامگاه کاشف‌السلطنه و مزار دکتر معین توسط همین گروه ساخته شد.
 
بعد از انقلاب همین گروه به فکر افتادند برای میرزا کوچک خان و دکتر حشمت بنای یادبود بسازند. هیات مدیره این گروه که بنده هم عضو آن بودم تصمیم گرفت با کمک‌های خیّرین، آرامگاهی برای میرزا بسازد.

پیش از انقلاب، سازمانی تحت عنوان «سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی در کشور» دایر بود که در استان‌ها دفاتر فنی داشت و بنده در آن زمان به عنوان رئیس دفتر فنی حفاظت آثار باستانی گیلان مشغول به کار بودم ولی به دلیل اینکه مزار میرزا اثر باستانی نبود، نمی‌توانستیم اعتبار دولتی از این دفتر بگیریم. توسلی، رئیس وقت اداره فرهنگ و هنر گیلان نیز که عضو هیات مدیریه انجمن مذکور بود، نتوانست اعتبار دولتی از اداره فرهنگ بگیرد.
 
دکتر رزازی اضافه می‌کند: در واقع طرح اولیه مزار میرزا کوچک خان تماما با کمک‌های اعضای انجمن مذکور و دیگر خیرین ایجاد شد. به یاد دارم قبض‌هایی چاپ کرده بودیم به مبلغ یک تومان و در بین مردم توزیع می‌کردیم.

بیشترین کمک را شادروان «ابراهیم فخرایی» نویسنده کتاب سردار جنگل داشت و شخصا مبلغ ۱۰ هزار تومان به انجمن کمک کرد و  وصیت کرد در همین گورستان به خاک سپرده شود.
 
برای طراحی یادمان، مسابقه‌ای فراخوان کردیم و از بین ۵ طرح ارسالی، طرح بنده در هیات امنا برگزیده شد. شاید آن زمان هیات امنا طرح مرا برگزید تا اجرا را هم خودم برعهده بگیریم زیرا انجمن اعتباری برای پرداخت به مجری طرح نداشت.
 
این مهندس معمار، درباره طرح قدیم مزار میرزا کوچک خان توضیح می‌دهد: طرح من الگویی از معماری  اسلامی بود. یک بنای آجری ۸ ضلعی با هشتی‌های ورودی تکرار شونده و قوس‌های شاخ بزی در هر طرف. به نوعی که مزار میرزا در وسط گورستان قرار گیرد و از هر طرف فضای هشتی برای تردد و قرائت فاتحه وجود داشته باشد. البته به دلیل اعتبار کمی که داشتیم ناچار بودیم بنا را در ابعاد کوچک اجرا کنیم.
 
 تزیین بنا هم با کاشی صورت گرفت. چون آن زمان در میراث فرهنگی شاغل بودم، برای کاهش هزینه‌ها از باقیمانده کاشی‌هایی که برای مرمت مقبره «شیخ زاهد» استفاده شده بود، استفاده کردیم.

کاشی‌های موسوم به معقلی در ۴ رنگ سفید- فیروزه‌ای و در ابعاد ۱۷ در ۵ سانتی‌متر مستطیل شکل در طرح تلفیق آجر و کاشی در بدنه ستون‌ها به کار گرفته شد.

 سقف بنا هم با معماری بومی با سرشیرهای چوبی و سفال به اجرا درآمد. «زحمت کش» از استادکاران لاهیجان کار سقف و سرشیرهای مزار قدیمی میرزا را انجام داد.

 مرحوم فخرایی در زمان اجرا ما را همراهی می‌کرد. آن زمان چند درخت آزاد در وسط گورستان بود. فخرایی به من گفته بود میرزا کوچک خان در همین گورستان سخنرانی داشته و در موقع سخنرانی به این درخت‌های آزاد تکیه می‌داده است.
 بنابراین من طرح را طوری اجرا کردم که درخت‌ها حفظ شوند و به صورت مناره در گوشه ۸ ضلعی‌ها باقی بماند. متاسفانه بعدها درخت‌ها را قطع کردند.

مجری طرح قدیمی مزار میرزا کوچک خان، تصریح می‌کند: طرح جامع ساماندهی گورستان سلیمانداراب شامل آرامگاه میرزا، محوطه سازی، دیوارکشی و ایجاد سردر، کف‌سازی و مرمت مسجد، به مبلغ ۴۵۰ هزار تومان تکمیل شد.

البته در طرح جامع ایجاد یک باب کتابخانه در ابتدای ورودی خیابان منتهی به مزار هم دیده شده بود. بوستان کوچکی در ابتدای ورودی بود که بنا داشتیم کتابخانه کنیم. رئیس جمهور وقت هم در سفر استانی، وعده تخصیص ۵۰ میلیون تومان اعتبار را برای احداث کتابخانه وعده داده بود ولی هیچگاه این وعده محقق نشد.

سال ۱۳۷۱، اداره کل میراث فرهنگی گیلان، دوباره اقدام به تغییر بنای یادمان کرد و طرح قدیمی با اندکی تغییر در زیر طرح جدید گم شد. هزینه طرح جدید، از محل اعتبارات بازسازی مقبره مشاهیر سازمان میراث فرهنگی تامین و با  یک دهه تاخیر در اجرا نهایی شد.

در طرح جدید، ارتفاع مزار میرزا بلندتر شد و دو ردیف کلاهک چوبی سفال چین شده، بالای مزار قرار گرفت. افزون بر آن، ۸ ستون با نمای چوبی و سرشیرهای تراش خورده از جنس چوب هم فضای پیرامون مزار را در برگرفت. دیوار کشی مجدد پیرامون گورستان سلیمانداراب، ایجاد سردر سفالی در ورودی دوم، تعویض سنگ مزار و نورپردازی، بخشی از این پروژه بود.

 در نهایت بنای یادبود با اینکه دو دهه از ساخت یادمان مزار میرزای جنگلی می‌گذرد، در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ و به شماره ۸۷۸۲ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شد.

انتهای پیام